Hosi : Memensio Freitas
Reflesaun pesoál nu’udar povu hodi komemora loron vitória nian
Tinan 26 liubá, timoroan sira halo istória. Konsulta Populár 30 Agostu 1999, la’ós de’it votu ida, maibé nu’udar luta koletivu hosi povu ida ne’ebé, tinan barak moris iha okupasaun nia laran, terus no mate tan defende nia rain no nia direitu, hili atu liberta nia aan hosi okupasaun invazór nian liuhusi rejeita otonomia espesiál ne’ebé oferese hosi Governu Indonézia.
Konsulta Populár nu’udar kulminasaun hosi luta ida ne’ebé halakon Povu Maubere liu rihun atus rua nia vida, Sakrifisiu ida todan ne’ebé mak to’o agora sei sai nu’udar memória nasionál nian. Família sira hetan destruisaun, aldeia sira hetan sunu, mehi sira sai malahok, maibé esperansa moris nafatin mezmu iha hela mate nia oin.
Tinan 26 liu ona hahú hosi loron istóriku 30 Agostu 1999, bainhira timoroan, ho aten-barani la nakdoko, hateten “sim” ba independénsia. Loron ida-ne’e la’ós de’it hanesan marku polítiku ida, maibé nu’udar vitória ida ne’ebé hetan ho kustu boot iha violénsia brutál hosi forsa Indonézia no milísia sira. Loron ne’ebé marka desizaun ida hosi povu ida be lakon família, rai, no rikusoin, maibé nunka lakon sira nia dignidade no mehi atu moris livre.
Konsulta Populár ida-ne’e nu’udar resposta moris ida ba promesa ne’ebé FRETILIN no líder rezisténsia nian halo: promesa kona-ba Timor ida ne’ebé livre husi ki’ak, ignoránsia, no opresaun, katak Liberta Pátria no Liberta Povu. Nu’udar mós kompromisu ida atu harii nasaun foun ida, bazeia ba justisa, solidariedade, respeita mútua, esperansa no bem estar.
Ohin, liutiha tinan 26 sakrifísiu no harii nasaun, pertinente tebes atu husu : ita iha ona ne’ebé? Ita atu bá tan ne’ebé?
Situasaun reál ohin loron no promesa sira ba melloramentu
Maioria hosi ukun-na’in ne’ebé ohin loron kaer pozisaun ukun nian mai hosi rezisténsia. Sira mak ema ne’ebé hatene didi’ak povu nia terus tanba uluk sira terus ho povu. Maski nune’e, timoroan barak sei moris iha pobreza nia laran enkuantu ita gasta ona biliaun ba biliaun hosi ita-nia fundu petróleo nian. Edukasaun frajil nafatin, saúde la’o mankodo hela, agrikultura no setór produtivu sira sei hakdasak nafatin, dezempregu naklekar iha dalan, ódiu vingansa sei buras nafatin no joven sira la haree futuru nia nabilan.
Sa’ida maka tuir loloos povu tenke hetan husi independénsia ida ne’e? Independénsia ida ne’e ba ema hotu ka sai de’it hanesan priviléjiu ba ema lubun oan ida? Elite ki’ik ida goza nasaun nia rikusoin, enkuantu povu maioria nu’udar na’in loloos ba independénsia ida-ne’e luta nafatin iha sira-nia mizéria atu sobrevive ! Petróleu, esperansa ba dezenvolvimentu, besik ona nia rohan, iha de’it tempu badak nia laran! Kampu Bayu-Undan hapara tiha ona produsaun, no Fundu Petrolíferu ne’ebé jere ladi’ak iha risku atu maran iha tinan balun tuirmai (tinan 4 tan fundu soberanu ne’e sei hotu, nu’udar avo Nana rasik haklaken loron hirak liubá).
Independénsia ne’ebé ita hetan daudaun promete buat boot liu ba Povu, liu fali soberania territoriál nian. Ukun-an promete atu liberta povu husi mizéria, ignoránsia, no pobreza. Ida-ne’e promesa ida ho dignidade, katak sakrifísiu sira sei la saugati deʼit. Futuru sa’ida maka hein ba povu se rekursu sira hotu no moris-di’ak la alkansa ba maioria?
Ohin, povu ain-tanan sira bele husu nune’e : promesa atu liberta Povu ne’e iha ne’ebé no to’o ne’ebé ona? Tanba sá moris di’ak ne’e Povu seidauk bele sente? Promesa ne’e sei iha ka lae??? Ka ita rasik trai tiha ona ita nia promesa sira be uluk sunu timoroan sira nia espíritu iha luta naruk ida ne’e??
Pergunta sira ne’e bele mosu tanba timoroan barak sei moris iha liña pobreza nia okos. Kampu serbisu sei mukit tebtebes no obriga foin sa’e timoroan rihun ba rihun tenke sai ba buka moris iha ema seluk nia rain. Negósiu sira domina hosi ema estranjeiru ho kapitál boot, até okupa mós negósiu ne’ebé timoroan sira bele halo. La hatene se Lei mak fraku ka sistema kontrolu mak la di’ak ou karik tanba emprezáriu estranjeiru hirak ne’e sosa kotu hotu ona Governante sira, nune’e sira fásil tebes atu domina merkadu iha Maubere-oan sira-nia rain?
Má-jestaun ba rekursu públiku, liu-liu Fundu Petrolíferu, hanesan alerta ida ne’ebé sériu. Dala ida tan, ho produsaun iha Bayu-Undan ne’ebé remata ona no seidauk iha alternativa sustentável, nasaun ne’e hakat daudaun ba krize finanseira. No povu, dala ida tan, sei selu ho folin ne’ebé karun tebes. Espera katak iha tempu badak Governante no polítiku sira hetan ona alternativu foun ida hodi garante Timor-Leste nia sustentabilidade ba futuru. Greater Sunrise hein hela maibé mós setór produtivu seluk hein nafatin atu ita esplora ho jenuinu no kuidadu!
Iha sorin seluk, todan atu hateten katak, envezde ita asegura unidade no rekonsiliasaun, líder sira hetok sei hadadur aan iha polítika vingansa nian, rivalidade entre líder sira ne’ebé susar atu hasoru malu, no luta ba podér ne’ebé sai manas liu tan ho akuza malu la hotu rai. Situasaun ida ne’e hanaruk de’it sofrimentu povu ida ne’ebé fó tiha ona buat hotu iha luta laran. Tempu to’o ona atu husik hela retórika pasadu nian no harii ponte sira entendimentu nian. Libertasaun loloos sei mai la’ós de’it hosi independénsia polítika, maibé hosi unidade, vizaun ida ne’ebé abrajente, no kompromisu kmook no kmanek ida ba sira ne’ebé kiak liu.
TPC ba líder polítiku sira
Tinan 26 ne’e tempu ne’ebé sufisiente atu hetan rekompensa sira ne’ebé povu hein nafatin! Sira hein dignidade, justisa sosial no moris dignu. Líder sira tenke hanoin: ukun-an ne’e povu nian, la’ós partidu polítiku nian, la’ós grupu podér ka elite nian! Diskursu mamuk sira kona-ba sé mak halo liu sé para ona! Vingansa to’o ona! Ganansia to’o ona! Chega!
Tempu ona atu kumpre promesa ne’ebé halo iha tempu funu nian. To’o ona tempu atu liberta Timor-Leste husi ki’ak, ignoránsia no dependénsia. Tempu to’o ona atu fó onra ba sira ne’ebé merese. No liuliu, to’o ona tempu atu fó fila fali ba povu sa’ida maka sira nian loloos: moris ida ne’ebé dignu iha rai ne’ebé sira rasik liberta ho sira-nia raan no kosar-been ho aten-barani. Polítiku sira presiza hanoin katak sira sai de’it administradór temporáriu ba esperansa rohan-laek ida nian. Povu mak sai na’in loloos ba ukun rasik aan ida ne’e. Ba sira no ba sira de’it mak jornada ida-ne’e vale atu kontinua.
Tinan 26 maka tempu ne’ebé sufisiente atu hatudu rezultadu pozitivu hosi polítika hotu-hotu. Povu hein kleur liu ona. Timoroan sira iha direitu ba moris dignu iha nia rai! Tempu to’o ona atu governa ho responsabilidade, kompaixaun, no ho vizaun ba futuru.
Tempu ona atu ita dezenvolve ita-nia rain tuir ita nia forsa no matenek rasik. Tempu ona atu polítiku sira halo balansu se polítika sira ne’ebé iha benefisia ona povu ka lae! Tempu ona atu ita trata povu ho dignu, dezenvolve sira ho programa integradu no ho vizaun ne’ebé klaru.
Buat urjente ne’ebé líder no polítiku sira tenke halo iha komemorasaun ida ne’e mak tula dikur ba malu atu buka alternativu foun ba ita-nia sustentabilidade ba oin. Ba ida ne’e, konsensu nasionál hosi partidu sira kaer xave importante atu ita kontinua hakat ba oin. Maioria ka minoria iha Parlamentu ne’e maneira ida de’it hosi demokrasia, buat ne’ebé importante liu mak oinsá polítiku sira halo desizaun ida ne’ebé garante Timor-Leste ho nia emar sira nia sustentabilidade!
Atu aniversáriu Konsulta Populár ba dala 26 serve la’ós de’it nu’udar tempu atu selebra, maibé mós nu’udar tempu atu reflete, hadi’a, no hafoun kompromisu ba justisa sosiál, unidade nasionál, no libertasaun totál povu Timor nian hosi ki’ak, ignoránsia, no esplorasaun. Atu komemorasaun ida ne’e mai ho nosaun foun, melloramentu ba situasaun atuál tenke sai prioridade boot ba polítiku sira. Povu sempre koopera no kontribui, maibé se polítiku sira la halo sira-nia knaar ho responsabilidade no ho paixaun mai ita sei la atinje buat ida!
Viva Povu Timor-Leste! Viva Konsulta Populár! Luta ba moris di’ak sei kontinua!
