DILI, 28 jullu 2019 (TATOLI)—“Di’ak liu lakon títulu, duké lakon ami-nia rai”.
Ema dehan edukasaun nu’udar arma ida ne’ebé forte tebes atu muda mundu. Loos! Atu muda mundu liuhusi edukasaun, lori estudante timoroan sira hakur liu tasi-tasi hodi estuda iha rai badin ne’ebá (Indonézia).
Atu muda Timor-Timur nia estatutu mós hanesan vokasaun ida. Tanba ne’e, timoroan hirak ne’e la hakmatek de’it ho sira-nia estudu. Estuda bele estuda nafatin. Luta kontra okupasaun ilegál la’o iha sorin nafatin.
Ba estudante hirak ne’e, bainhira luta ne’e seidauk atinje ninia objetivu, bele lakon títulu la’ós sai kestaun. Importante labele lakon rai (nasaun).
Tanba lakohi atu rai ida ne’e monu eterna ba okupasaun estranjeira nia liman, halo estudante timoroan sira iha rai Java (Indonézia), la dukur leet. Meiu hotu-hotu sira halo. Esforsu hotu-hotu sira hakat-liu. Mate bele mate. Importante, Timor tenke ukun-án.
“Ami halo ida ne’e tanba ami fiar ona katak di’ak liu lakon títulu, duké lakon ami-nia rai”. Ami dedika ami-nia án tomak ba halo buat sira hanesan ne’e, inklui ami-nia partisipasaun sira iha demonstrasaun ka halibur informasaun no sasán hodi apoiu ba gerileiru sira,” katak eis estudante timoroan iha Malang, Indonézia, Fernando da Costa ne’ebé koñesidu ho Ato Lekinawa Costa, ba Agência Tatoli via rede sosiál (FB), domingu ne’e.
Luta iha Indonézia organizadu maibé ho asaun keta-ketak. Balun luta liuhusi asaun demonstrasaun. Balun luta via diplomasia. Balun luta via odamatan ba odamatan (door to door). Balun luta liuhusi meiu komunikasaun sosiál.
Luta liuhusi meiu komunikasaun sosiál, Bulletin MARTIR sai hanesan instrumentu ida. Ho bulletin ne’e, timoroan sira espresa sira-nia hanoin kona-ba polítika deskolonizasaun no polítika indoneziasaun konflitu Timor-Timur (Timor-Leste).
MARTIR ne’e bulletin ida ho nia magarti Mahasiswa dan Pelajar Timor-Timur. Tau naran MARTIR tanba hakarak hanoin hikas mártir (saudozu) ka sira ne’ebé fó ona isin ba mate hodi luta ba ukun rasik-án, iha ne’ebé husik hela inspirasaun ba estudante timoroan sira iha Indonézia no timoroan sira seluk atu kontinua luta kontra Indonézia nia invazaun ka okupasaun.
“MARTIR ne’e produtu ida hosi Forum Diskusi (FORDIK), hamriik iha Ikatan Mahasiswa dan Pemuda Timor-Timur (IMPETTU), Malang, nia okos iha tinan 1997. IMPETTU nu’udar instrumentu hosi RENETIL. Hili naran MARTIR tanba ema ne’ebé serbisu iha MARTIR nu’udar membru RENETIL,” haktuir Ato Lekinawa ne’ebé altura ne’ebá (1997) hetan fiar sai Xefe Redasaun MARTIR.
Publikasaun MARTIR ne’e ho lian Indonézia. Uza lian Indonézia tanba hakarak atu halo influénsia ba Indonézia nia oan sira. Publikasaun ne’e nu’udar estratéjia RENETIL ninian hodi halo indoneziasaun konflitu Timor-Timur.
“Objetivu atu halo ema Indonézia hatene kona-ba saida mak la’o dadaun iha Timor-Timur. Publikasaun ne’e konsege lori ema Indonézia sira hodi husu pergunta ba timoroan sira mak estuda iha Malang kona-ba saida mak loloos ne’e akontese iha Timor. Momentu sira hanesan ne’e mak estudante timoroan sira uza hodi esplika situasaun okupasaun iha Timor,” nia esplika.
MARTIR ne’e fundadu iha Malang, Indonézia. Ninia publikasaun kada fulan ho ezemplár besik 200 no ninia pájina 20. Distribuisaun ne’e nia alvu ba asosiasaun estudante iha rai sira hanesan Surabaya, Jogjakarta, Jakarta no rai seluk tan iha Indonézia.
“Barak liu ba estudante Indonézia sira, ativista pro-demokrasia sira no mós ba estudante timoroan rasik,” nia hateten.
Nia hatutan, finansiamentu ba produsaun MARTIR mai hosi osan estudante sira rasik. RENETIL organiza nia membru sira tau osan uituan-uituan kada fulan. Osan sira ne’ebé mak iha, sira halibur voluntariamente. Sira nia inan-aman iha Timor la hatene sira uza osan ida ne’e. Osan balun mai hosi bolsu estudu Indonézia mak fó, maibé governu Indonézia mós la hatene.
Luta ba independénsia, la sees hosi presaun. Presaun hosi militár Indonézia sempre iha. Iha fatin ne’ebé MARTIR prodúz ba, aldeia ida naran Klaseman, Malang, sai knuuk ba Babinsa (militár ida ne’ebé tau-matan ba suku) sempre ba check estudante sira iha nia kost (hela fatin). Tan ne’e, serbisu produsaun MARTIR sempre muda ba mai. Dalaruma muda ba kost ida no aban muda fali ba kost seluk.
“Ami iha fasilidade produsaun ho komputadór modelu uluk nian no ami ba aluga iha fatin rentál. Ami mós dalaruma uza kolega Miguel Santos, agora nu’udar Diretór Kompañia Dhalelan, nian. Dalaruma ba Pedro Barreto Ximenes nia fatin, agora nu’udar mós na’in ida ba IOB. Miguel Santos mak fó tempu barak ba layout sira,” Ato lembra.
Dinámika polítika hahú hatudu negativu. Iha juñu 1997 mai leten, situasaun polítika iha Indonézia manas dadaun. Obriga ativista timoroan barak tenke partisipa iha eventu oioin ba luta demokrasia iha Indonézia. MARTIR nia ema sira tama ona ba faze seluk no uituan de’it mak iha tempu atu prodúz tan MARTIR ba dala-2, maibé ne’e la konsege akontese. To’o 1998, atividade polítika iha Indonézia barak liu-tan, implika MARTIR la kontinua ezisti.
Karik hetan apresiasaun iha momentu ne’ebá? Lae. La presiza hetan apresiasaun. “Ha’u hanoin la presiza. Tanba ne’e buat ki’ik-oan ida mak ami halo. Livru RENETIL nian ne’ebé hakerek hosi maun Carlos Saky temi netik ona obra ida ne’e. Ne’e de’it mós ami louva ona,” nia haklaken.
Estrutura MARTIR kompostu hosi Ato da Costa (xefe redasaun), Pedro. M. Santos (vise xefe redasaun), Marilia no Uraca (administrasaun), Paula no Gija (finansa), Ino Neves, Ricarsindo no Franklin (dezeñadór) no ekipa redasaun maka hanesan Rui Viana, Tino F., El Nino, José Neves, Koky El, Marito, Sico Dio, Zeca, Remegia, Luís, Elizia, Nuno Miguel no Nuno Braw.
Jornalista: Xisto Freitas
Editór: Francisco Simões
