DILI, 26 agostu 2019 (TATOLI)—A Última Bala é a Minha Vitória! Nicolau dos Reis Lobato (moris iha Soibada, Manatuto, 24 Maiu 1946) ninia liafuan filozofia ba luta ida ne’e sai tebes realidade. Nicolau Lobato mate iha tropa Indonézia nia liman iha 31 Dezembru 1978 iha rai Mindelo, Manufahi. Sé mak oho Nicolau Lobato? Tropa Indonézia ka Falintil maluk?
Iha komemorasaun Loron Konsulta Populár ba dala-20 (30 Agostu 1999-30 Agostu 2019) ne’ebé hala’o iha Manufahi, Prezidente Komisaun Organizadora, Kay Rala Xanana Gusmão, nia lian “TATOLI”=Tama To’o Lidun sira rai Manufahi nian, hodi fó sai segredu Nicolau Lobato nia mate ba populasaun sira ho neon tomak.
“Iha ona 1987, ha’u komesa la’o atu hakat liu mai Rejiaun Haksolok. Ami hotu rona ona katak Nicolau Lobato mate iha Mindelo. Atu hakat liu mai Same, ho matadalan rai na’in, ne’ebé uluk kombatente Brigada da Choque, lori ami to’o mota-ku’ak laran ida, hodi hatudu katak iha área ida ne’eba mak Nicolau ho Forsas tama iha Serku inimigu-nian nia laran, hodi labele hakiduk nem halai ba sorin-sorin,” dehan Kay Rala Xanana Gusmão hodi relembra fali memória pasadu ne’ebé akontese iha rai Manufahi.
Atu kontinua Nicolau Lobato nia luta ba libertasaun nasionál ida ne’e, Xanana Gusmão tenke hakur mota no hakat liu Foho Kablaki hodi bele hetan kontaktu ho Ainaro-oan sira hodi bele liu ba Manufai.
“Iha momentu defisil, ho inimigu aperta makaas iha Dili, Akui Leong mak lori ha’u sai husi Dili, iha kaixote laran ida, no iha dalan klaran, “tentara” (militár) Indonézia lubuk ida sa’e tan. Hodi tuur iha ha’u-nia leten to’o Aileu. Husi Aileu, Akui Leong lori ha’u ba Luis Cardoso nia uman, hodi lori liu ba foho, iha ne’eba ha’u bele kontinua ha’u-nia serbisu,” Xanana haktuir.
Nicolau Lobato Hili Tiru-Aan
Atu hatene istória luta iha Rejiaun Haksolok, Ajénsia TATOLI fó sai hikas Xanana ninia lia-TATOLI ba komemorasaun Loron Konsulta Populár ba dala-20 ho ninia lian “TATOLI”=Tama To’o Lidun be lori jerasaun foun sira atu refleta no aperende ba memória pasadu.
Maluk sira hotu…
Iha loron hirak ne’e, ita sei hamutuk selebra loron boot ida iha ne’ebé, tinan ruanulu liu ba, povo tomak mak hamrik, determinadu tebes atu ba tú iha urnas, hodi hadau tiha Ita nia Rain husi invazores no okupantes sira.
Iha loron hirak ne’e, mak loloós ita hotu tenke halo reflesaun kona-ba funu naruk ne’ebé ita hasoru ho terus no susar barak tebes.
Depois de fulan Abril tinan 1974, timoroan sira organiza-aan tuir sira-nia hanoin ba futuru Timor Lorosa’e nian, hodi nune’e polítika mak la’o makaas iha ita-nia rai-laran. Kontradisoens iha ideolojias halo partidus sira komesa soran malu, no UDT halo golpe iha Dili, hodi FRETILIN halo kontra-golpe.
Depois de konflitu armada ne’e, inimigu komesa tama iha fronteira no okupa tiha Atabae, nune’e FRETILIN halo proklamasaun unilateral ba indpendénsia, hofi hamosu RDTL iha 28 de Novembru tinan 1975.
Iha dadersan loron 7 fulan Dezembru tinan ne’e duni, Dili hadeer ko hakfodak tamba avioens Indonéziu semo hale’u sidade hodi soe parakedistas.
Nicolau Lobato ho CCF hakiduk mai to’o Maubisse, tanba presaun boot husi inimigu. Husi Tibar, ha’u ho António Carvalho Fera Lafaek mai hamutuk ho Diresaun da Luta. Iha loron 13 fulan Dezembru ne’e, Nicolau Lobato bolu ha’u ho Juvenal Inácio Sera Key.
Iha ne’e, ho Alarico Fernandes ne’ebé kaer Rádiu Komunikasaun ho rai li’ur, ami asiste no rona Nicolau Lobato ko’alia ho Rogério Lobato, hodi husu kona-ba buka ajuda militár iha rai li’ur, tanba ita iha kilat oituan de’it no munisoens mós gasta barak ona no menus daudauk ona. Rogério informa, ami hotu rona, katak susar tebe-tebes atu hetan ajuda militár, no hanesan Mosambique dehan, kilat uluk portugueses husik hela ne’eba barak tebes, maibé transporte laiha.
Iha Same mós, fatin ne’ebé Fretilin oho maluk UDT barak. Juvenal Inácio husu atu salva netik nia alin ida, maibé laiha ema ida hatán ba nia. Ami fila ba Maubisse, Nicolau nia oin hatudu de’it preokupasaun ne’ebé boot tebes, Liu tiha semana ida, Nicolau bolu ami, membrus Comite Central Fretilin (CCF) hotu, no dehan ba ami atu namkari ba rejioens sira hotu.
Husi tempu ne’eba, iha fatin hotu-hotu hala’o hela rezisténsia, maibé tuir de’it komandantes sira ida-idak ninia inisiativa. Iha ona fulan Maiu tinan 1976, mak akontese reuniaun iha Soibada hofi organiza Estrutura Rezisténsia no Luta Armada nian, tuir Setóres militares no Komisariadus Politikus. Nune’e, Manufahi halo parte Setór Sentru Sul.
Iha fulan Maiu, tinan 1977, depois de reuniaun Comité Central Fretilin (CCF), iha Laline, mosu problemas iha nível nasionál, ne’ebé hada’et ba Rai Laran tomak. Maibé, inimigu mós hahú kedas ona ninia operasoens boot, hanaran Operasoens Serku no Anikilamentu ba Bazes de Apoiu, iha ne’ebé ezije ba populasaun no forsas hakiduk no halo movimentu makaas hodi mate hamlaha, moras nomós, ho deskontrolu boot, ema barak mate tanba inimigu oho. Inimigu hahú sobu husi Setór Fronteira Sul, hakat ba Fronteira Norte, foin ba sobu Sentru Norte, hodi muda nia operasoens Sentru Sul.
Setóres hotu-hotu naksobu tutuir malu, ho situasaun defisil ne’e hotu mak halo populasaun tomak, iha nível nasionál rende ka ema kaptura hotu. Populasaun ema kaer hotu, forsas mós rende, nune’e mós kuadrus politikus no militares, balun mate balun rende. Inimigu bele hetan kontrolu total ba vilas tomak. Membrus Superiores Komite Sentral barak mak mate iha rejiaun Sentru Sul, inklui Nicolau Lobato.
Hahú iha tinan 1978 to’o tinan 1979, inimigu kontrola tomak ona populasaun, maibé ho neineik atividade klandestina mós book-aan daudauk.
Iha 1980, husi Ponta-Leste, ha’u, hamutuk ho kompañia ida, ne’ebé hanaran Destakamentu Ligasaun Nasionál (DLN), ami esforsa-aan mai to’o Sentru no Fronteira, hodi buka tuir kuadrus no forsas ne’ebé namkari. Mai to’o duni Remexio, maibé la konsege hakat liu ba Fronteira Norte, tanba inimigu, ne’ebé buka tuir sira ne’ebé halo operasaun iha Dare no Marabia, mak tahan tiha, hodi ami fila ba Sentru-Leste no esforsa-aam to’o duni Fronteira Sul. Iha ne’eba, mak konsege hetan komandante ba to’o Ainaro, hodi hasoru Komandante Ferraz.
Nune’e, mak bele duni hala’o Konferensia Nasionál, iha Laline, iha fulan Marsi tinan 1981, atu reorgnaiza fali Frente Armada no Rezisténsia tomak, hodi kria Conselho Nacional de Rezisténsia Maubere (CNRM).
Iha ona 1987, ha’u komesa la’o atu hakat liu mai Rejiaun Haksolok. Ami hotu rona ona katak Nicolau Lobato mate iha Mindelo. Atu hakat liu mai Same, ho matadalan rai na’in, ne’ebé uluk kombatente Brigada da Choque, lori ami to’o mota-ku’ak laran ida, hodi hatudu katak iha área ida ne’eba mak Nicolau ho Forsas tama iha Serku inimigu-nian nia laran, hodi labele hakiduk nem halai ba sorin-sorin. Nia mós dehan katak, iha últimu momentu, Nicolau hili tiru-aan hodi inimigu labele kaer nia moris.
Liu mai Kalblake, buka koñese foho ne’e tomak no halo kontaktus, hodi liu ba Ainaro. Depois de, husi Ainaro, ba tiha Dili no hela iha matebian Acácio, iha Kakaulidun, iha mós ligasaun ho Luis Cardoso. Iha momentu defisil, ho inimigu aperta makaas iha Dili, Akui Leong mak lori ha’u sai husi Dili, iha kaixote laran ida, no iha dalan klaran, “tentara” (militár) Indonézia lubuk ida sa’e tan. Hodi tuur iha ha’u-nia leten to’o Aileu. Husi Aileu, Akui Leong lori ha’u ba Luis Cardoso nia uman, hodi lori liu ba foho, iha ne’eba ha’u bele kontinua ha’u-nia serbisu.
Ho aten-brani no determinasaun kuadrus sira ne’e hotu, mak ajuda tebes ha’u hala’o serbisu hodi kontinua Eroi sira-nia funu,
Agora, ha’u ba asuntu seluk… Maluk sira, foinsa’e sira barak mak kala rona pna kona-ba “kontak dame” ka Sesar Fogo iha tinan 1983. Husi Ponta-Leste ha’u hakat ba Sentru hodi hasoru membru Komite Sentral Fretilin (CCF) atu bele aprova kontaktu ho Ofisiais Militares no konkorda kona-ba objetivus Rezisténsia nian.
Objetivu ne’ebé aprezenta ba governu Indonezia, liu husi Koronel Purwanto, mak negosiasoens ba Solusaun Pasifika, hodi rezolve problema Timor Leste nian.
Dalan ba negosiasoens ne’e komandu da luta propoen; (1) Envolvimentu nasoens unidas nian, hodi buka halibur Portugal, nudar pótensia administrante, ho Indonézia nu’udar pótensia okupante; (2) Envolvimentu fórsas politikas hotu-hotu iha Timor-Leste, atu partisipa iha negosiasoens; (3) Referendu fó ba povu oportunidade atu fó sai ba mundu kona-ba sira-nia direitu; (4) Husu mós envolvimentu internasional iha prosesu ne’e.
CNRM hala’o nia knar to’o 1998, hodi muda ba CNRT (Conselho Nacional da Resisténcia Timorense), iha Paniche, Portugal, halibur Fretilin, UDT no Partidu sira seluk.
Tinan 1983 too tinan 1999, povo maubere hein kedan TINAN SANULU RESIN NEEN!
Ohin, iha Manufahi, ita halo selebrasoens ba Konsulta Populár, ne’ebé hahú husi Munisípiu iha Leste (Lautem), iha loron 31 fulan Jullu 2019, ho hanoin katak povu tomak bele haksolok no halo reflesaun ba eventu boot ne’e!
Ha’u hakruuk ba Rai-lulik no Matebian sira hotu, lahaluha ita-nia Eroi sira hotu, ne’ebé ha’u labele temi ida por ida, husi Kuadrus Militares no poltikus nomós kombatentes Falintil Asswa’in nian nomós populasaun hotu ne’ebé mate iha funu laran, imi rasik, maluk sira, labele haluha.
Hako’ak boot ba maluk sira tomak!
Kay Rala Xanana Gusmão
Notísia relevante:Xanana Nia Lian “TATOLI” (X)
Jornalista: Cancio Ximenes
Editór: Rafy Belo
