DILI, 14 Outubru 2019 (TATOLI)-Médiku timoroan, Rui Maria de Araújo hateten katak agora daudaun dezenvolvimentu sosiu-ekonomia ema iha tendénsia tuur mak barak, halo serbisu iha gabinete, eskritóriu depois sai ba uma sa´e motor, sa´e karreta entaun movimentu fíziku ne’e menus tebes tanba ne’e mak tenke halo atividade fízika iha loron sábadu, fim-de-semana, hodi labele hamosu moras la hada’et tanba fatór hirak ne’e influénsia ba ema nia konvisaun saúde agora.
“Ezemplu agora daudauk ne’e ita akompaña moras hirak ne’ebé hadaet hanesan malaria, tuberkuloze ne’e hahú tuun no menus maibé ba moras sira ne’ebé la hadaet moras sira ne’e mosu husi ita-nia komportamentu risku mak hanesan ita tuur la halo movimentu entaun ida ne’e hamosu tensaun aas, kolesteról, ida ne’e mós bele atake ba ema nia saúde ka halo ema stroke,” hateten Médiku Rui Maria de Araújo, iha fim-de-semana ne´e, bainhira partisipa iha atividade Poco-Poco no Zumba, iha Cristo, Rei.
Asesór prinsipál Organizasaun Mundiál Saúde (OMS) ne´e esplika pelumenus loron ida ema tenke halo ezersísiu ka halo movimentu durante minutu 15 eh oras ida ka loron ida di´ak liután.
“Liuliu ba ema sira ne’ebé serbisu barak, fim-de-semana ne’e halo movimentu ba sira-nia isin uitoan hodi nune’e bele prevene. Karik ita halo movimentu ba ita-nia isin maka’as signifika risku ita hetan moras ne’e menus tebes,” dehan asesór prinsipál OMS ne´e.
Nia esplika tan fatór risku seluk mak alkool. Ita estudu barak ona no peskiza barak ona katak ita Timór barak mak konsume alkool demais, depois ema ne’ebé hahu konsume alkool ne’e mós hahú sedu liu ezemplu peskiza ba eskola sira ne’ebé hatudu katak labarik sira hahú 13-14 anos, hahú hemu ona alkool, ne’e la di´ak ba saúde tanba konsumu alkool ne’e sai fatór risku ida atu provoka moras sira seluk hanesan tensaun aas, kolesteról, asidente vaskulár selebrál (AVC).
“Agora dadaun iha Timor-Leste ita hatene katak ema ne’ebé sofre stroke barak loos no ema ne’ebé atake kardiaku ka hetan atakasaun iha fuan depois ba ospitál derepente ita rona mate ne’e mós barak tebes entaun fatór sira ne’ebé mos tenke kombate”.
Médiku Rui Maria de Araújo esklarese liutan, hemu bebida ho kompozisaun masin midar demais bele afeta mós ema nia saúde hanesan diabete, tanba OMS hamutuk ho Ministériu Saúde (MS) halo kompaña hodi bele redús moras sira ne´e, liuliu haree husi ponto de vista oinsá bele prevene ka hadook aan husi moras liuhusi meius halo ezersísiu fíziku loroloron.
“Agora daudaun Ministeriu Saúde apoiu husi Organizasaun Mundiál Saúde prepara hela programa, polítika kona-ba alkool nian no mós polítika ne’e bainhira hahú ona aprovasaun husi governu, avansa ba lejislasaun espesífika ba alkol ninian hodi bele prevene,” nia informa.
Tuir Médiku Rui Maria de Araújo, Komisaun F iha Parlamentu Nasionál ne’ebé trata asuntu saúde mos partisipa maka’as iha prosessu ida ne’e oinsá mak atu prepara lejislasaun espesifiku ba alkool ninian. Loos duni katak situasaun agora seidauk reguladu didi´ak ba fatin sira ne’ebé mak fa’an alkool no la iha limite ba ema ne’ebé sosa alkool maibé polítika ho lejislasaun ne’e agora komisaun F Parlamentu Nasionál no Ministeriu Saúde ho apoiu OMS agora dadaun prepara hela para avansa no ita hein katak fulan hirak oin mai ne’e entidade hotuhotu parte interesante sira iha Timor – Leste bele avansa ba oin .
“Ita iha fábrika ba alkool iha Timor-Leste ne’e iha duni maibé ne’e Governu nia dezizaun, OMS la envolvidu iha prosessu ida ne’e, sira bainhira estabelese fábrika prodús ba sira nia produtu ne’ebé iha ne’e Governu mak regula, OMS la envolvidu iha prosessu ne’e. OMS nia polítika mak halo konseliziasaun, halo promosaun saúde ba ema atu labele konsume alkool tanba ninia efeitu ba saúde aas tebes,” konklui Asesór Prinisipál OMS, dr. Rui Maria de Araújo.
Jornalista : Felicidade Ximenes
Editór : Rafy Belo
