Levi Bucar: “Ita-Nia Raan Maten Ne’e Dois La Halimar!”

(Memória Masakre Santa Cruz 1991, Parte-X)

DILI, 12 novembru 2019 (TATOLI)—“Durante loron tolu ne’e, ibun laran ne’e raan hotu, raan mak nakonu. Liman mós raan hotu. Raan ne’e iis ida dois lahalimar. Ita-nia raan maten ne’e dois lahalimar. Ibun laran dois. Ema tama ba laran taka ibun no inus hotu, tau maskra. Militár sira la brani tama mai vizita ami tanba ita-nia raan maten ne’e iis no dois lahalimar.”

Ami hato´o agradesimentu ba Jornalista Max Stahl nia serbisu. Se Max Stahl mak laiha, ema bele oho no mós la hatene Masakre 12 de Novembru ka Masakre Santa Cruz. Dalaruma ema husu prova ninia kontribuisaun, dalaruma ema la hatene ida ne’e. Dehan “Mais vale uma imajem da palavras”.

Ne’e ita hakarak hateten katak nia palavra ami la fiar ida ami hakarak provas ho buat imajen hanesan ne’e duni. Ita ko’alia hatudu mak ema fiar. Se provas mak la iha, ema la fiar. Tanba lori ami rua Amali nia imajen no imajen 12 Novembru bele mak doko mundu hodi haree ba Timór nia kazu ne’e.

“Ha’u  sente orgullu nafatin. Ha’u tuir demonstrasaun 12 de Novembru parte husi ha’u halo istória ba libertasaun nasionál. Se aban bainrua ha’u mate karik, sobrevivente sira haksolok tanba ami sira hanesan halo parte ba libertasaun ba 12 de Novembru ne’e,” dehan sobrevivente Levi Almeida Caro Bucar Corte Real.

Iha Semitériu Santa Cruz

Primeiru ami kaer liman hanesan ne’e kaer liman iha oin anti huru-hara mak mai ho karreta rua La hatene ita la espera ka lae? Derpende to’o tiha tiru. Ha’u la hatene halo nusa mak tama tiru. Ha’u mós la hatene hakfodak dada malu halai, derepente ha’u monu los rabat iha odamatan maibé ha’u la monu iha rate laran maibé iha rate li´ur.

Ha’u monu hela iha odamatan boot ne’e. Tanba ne’e mak ha’u ba loos Pai Nosso ne’e. Hotu tiha, ema tiru tak..tak..tak ha’u mós toba. Ha’u toba la sente buat ida ka la sente kanek. Iha ha’u-nia laran bisibisi, keta militár sira tiru kilat uza bala-musan borraxa ne’e karik.

Ha’u kuandu foti ulun, ha’u haree ema na’in rua iha ha’u-nia sorin ne’e mate. Bainhira haree ida ne’e, entaun ema tiru ho kilat loloos duni. Ha’u book-aan, ha’u lamas iha ha’u-nia kotuk laran ne’e, ha’u sente malirin fali. Ha’u lamas ba, ha’u-nia liman bokon nakonu ho raan. Ha’u lamas ba, lamas kona kartus metin hela iha laran. Ha’u dehan, porah, agora ita mate hotu ona.

Hotu tiha, bapa sira mai halo pasa revista. Ha’u hadeer, sira husu, “Kamu luka tidak?” “Tidak!” Sira hatán, “Kamu duduk di situ”. Ha’u tuur hanesan ne’e, ha’u haree karreta Cruz Vermelha para hela iha eskola Externato nia sorin. Ha’u tuur hela, foti matan hateke mesak bapa de’it mak nakonu. Bapa ne’e dehan, “Tunduk kamu”.

Agora katuas Paulo PDI nia boot (anggota DPR) sai mai, bapa sira dehan “Tunduk! Jangan angkat kepala!” Katuas Paulo PDI nia karreta para hela iha sorin. Sira halo ami atu halai maibé dehan halai ita lalika halai. Atu halai maibé Paulo PDI dehan ho lian neineik, “Lalika halai…lalika halai…lalika halai… Ha’u halai karik ema tiru mate loos ha’u.

Katuas Paulo PDI ne’e nia la’o iha mate sira ne’e nia leten de’it. Paulo PDI ne’e halo saida iha rate laran karik, ha’u la hatene. Paulo PDI sai, bapa haruka katuas hakruuk haree karreta ne’e atu halai la halai. Sira halo nusa karreta ne’e la halai. Entaun polísia ida, ita timoroan ida dehan ba ha’u, “Ó hotu ka?” Ha’u hatán, “Lae maun, ha’u lahatene buat ida!” Polísia ne’e hatán, “Ha’u kuñese hela ó.”

Polísia ne’e sona ha’u, tebe mate tiha ha’u mak moris fali. Nia sona tiha ha’u mak tebe ha’u. Ha’u hakfodak, hafoin halai ba semitériu Santa Cruz laran. Ha’u halai ba laran la’ós ha’u toba maibé ha’u sei bele la’o. Halai ba laran derrepente raan sai makaas. Maske rai manas maibé raan sai malirin. Ha’u monu iha loos Pai Nosso nia oin. Iha ne’ebá, ha’u sente buat sira nakukun arbiru de’it. Ha’u haree ba hanesan fitun mosu iha rai manas boot ne’e. Pois ha’u sente hamrook be hamrook.

Ha’u monu tuun iha ne’ebá, ema ida [Amali] ko´us ha’u ka la ko´us, ha’u la hatene tuir aan! Ha’u dada-iis maibé dada-iis hanesan oin halai haree hanesan fitun halai be halai iha ha’u-nia ulun leten ne’e. Liu tiha, kolega sira konta lori ha’u ba Pai Nosso laran. Maibé ha’u la hatene sé mak lori ha’u ba iha Pai Nosso laran ne’e.

Iha Pai Nosso laran, ha’u toba kle´ur uitoan, ha’u sente ha’u-nia oin komesa moos ona. Maibé ha’u la hatene sé mak ko´us ha’u. Maibé, derpente ha’u hadeer mai, ha’u iha tiha ona Pai Nosso laran ona. Iha Pai Nosso laran, kolega feto MARGARETH husu mai ha’u, “O iha ne’ebé” Ha’u hatán, “MARGARETH, sulan lai ha’u-nia kanek ne’e.” Pois, nia foti lensu sulan tiha ha’u-nia kanek nia ku´ak ne’e, atu raan labele sai barak tan.

Interna iha Ospitál Militár Wirahusada Lahane

Hotu tiha, ema lori ami ba Ospitál Militár Wirahusada Lahane. Maibé ema lori ami ba ne’e, ha’u sente no haree matan ne’e mala’ok hela. Ami mak grupu ikus, ema lori ami ba ospitál. Ema kala lalin mate iha rate liur sira ne’e, ha’u haree ema rega hela bee hodi rega moos raan sira iha estrada laran ne’e. Iha ne’e mak ha’u-nia matan foin moos. Ha’u hasai tiha kameza, ema rega bee ba ami ne’e, raan ne’e sai makaas tan.

Ami ba tiha Ospitál Militár Lahane, ma rega tiha ami tama ba laran. Ha’u dehan bee kuandu rega ba ita ne’e oin bele moos ona. Ema rega bee boot hanesan ne’e, mai nalihun iha sala laran. iha iha sala boot ne’e mean hotu. Bee nalihun hanesan bee-lihun boot ida. Bee nakonu. Ema lori buat boot ida rega mai, bee sai mean no mean hotu.

Agora iha ne’ebá, kolega ida ain-aas no fuuk kribu, pois nia ain mak kanek, nia toba iha ha’u-nia sorin. Ha’u haree, bapa ko’a nia kakorok hanesan ita haree ema oho Karau mate neineik de’it. Ha’u kuandu hanoin ida ne’e sente sofre. Bapa ne’e ku´a nia kakorok talin ne’e la kotu to’o hotu, kolega ne’e ko’alia sai mai ne’e ha’u rona lian “horrr, horrr” de’it. La to’o oras balun, kolega ne’e mate tiha ona.

Kolega ida seluk, iha ha’u-nia sorin, bapa sira sama tarutu to’o mate de’it. Kolega ida sorin toba hela hanesan ne’e, ema sama tarutu ba mai. Liu tiha, komesa ha’u matan moos ona. Ema rega bee ba, buat hotu-hotu, la kle´ur ema tau soru iha ha’u-nia liman. Ha’u tur bilán hela, ema kesi iha liman,  bapa ne’e tau soru ona. Buat ne’e hanesan Grasa de Deus ka hanesan milagre ida.

Ha’u tuur iha odamatan ne’e kedan. Kolega AMETA GEGER ne’e, nia iha sorin ne’e, ema baku mate to’o dodok. Liu tiha loron tolu, ha’u haree foin di’ak. Ha’u haree ema na’in haat mak mate iha laran. Kuandu ba to’o iha ne’ebá, mate ema soe iha laran de’it.

To’o kalan, ba haris tiha, dehan toba. Toba tiha komesa suku ha’u-nia kanek ne’e. Raan sai mak sira suku. Sira suku moras loos. Suku hotu mak foin sona ho Penisilina. Iha kalan, ema la baku. Se kalan ema la sona dala ruma dadeersan ema husu ne’e ita mate hotu. Kalan ha’u toba la di’ak.

Ema sona tiha hotu, kalan ema fahe kama. Ha’u la’o neineik, hanesan ba tuur ha’u nia matan dukur. Toba hanesan ne’e, iis atu kotu, ha’u dada iis. AMETA nia oin bubu hanesan ne’e. Ha’u dehan, “AMETA, mai iha ne’e. Ó tuur iha ha’u-nia kotuk para ha’u bele toba.” Nia see kotuk mai, ami taka kotuk ba malu, ami toba. Ameta mós dukur, ha’u nós dukur, toba dukur tiha.

“Loron tolu, kalan tolu ne’e, ema fó han ami ho etu pedasuk mutin oan ida, kanko tahan haat, ho bee ular nakonu. Bee sintina nian, kuru iha sintina laran mak fó ba ami hemu de’it.”

Iha loron ida, sona ha’u dala tolu. Dadeersan, meiudia, no lorokraik. Sona kidan sorin-sorin ne’e bubu hotu. La’ós médiku mak sona maibé aprendiz sira ne’e mak mai sona ita naran de’it. Sira mai sona ita ne’e, lori daun 10 hanesan ne’e mak mai sona ita. Ita ne’e ema trata hanesan animál. Ha’u tuur iha ne’e dehan ba-aan rasik, “Pora, ha’u ne’e umanu pah la’ós animál!” Sona hotu tiha, pois bolu ami dehan, “Kalian itu muka-muka FRETILIN”.

Liu tiha loron tolu hanesan ne’e, Cruz Vermelha foin mai haree ami. Depois antes ba  haree ami ne’e, ema baku ami dolar tiha. Polísia baku tiha ami. Doutór ne’e ninia deviza aifunan ida, lori ami sai ba liur, baku ami to’o mate tiha mak moris fali. Liu tiha loron tolu, Cruz Vermelha atu ba vizita ami mak sira foin autoriza ami ba haris no kose-nehan.

Durante loron tolu ne’e, ibun laran ne’e ran hotu, raan mak nakonu. Liman mós raan hotu. Raan ne’e iis ida dois lahalimar. Ita-nia raan maten ne’e dois lahalimar. Ibun laran dois. Ema tama ba laran taka ibun no inus hotu, tau maskra. Militár sira la brani tama mai vizita ami tanba ita-nia raan maten ne’e iis no dois lahalimar.

Cruz Vermelha atu ba mak haruka ami hotu-hotu ba haris tiha. Apeu ne’e a’o la di’ak, to’o kolega tau iha kadeira roda mak dudu ba fó haris. Ami ba kose-nehan no fase tiha liman sira raan ne’e de’it. Kose nehan para han karik di’ak. Se la kose ibun, ita han mós la di’ak ne’e. Hafoin Cruz Vermelha hare’e hotu tiha, sira hakerek ami-nia naran ida ba ida.

Sai Husi Ospitál Militár

Iha 7 dezembru 1991 ne’e, ami sai ona husi ospitál militár Wirahusada Lahane. Iha momentu ne’e, ha’u nia númeru 83. Ami iha ne’ebá hamutuk 93, hasai tiha rua, hela 91.  Ameta ita sai hamutuk ami hamutuk 93. Simplicio iha ne’ebá ne’e, borgol metin. Nando mós ema hasai  tiha, ami iha 91. Ha’u kuandu tama ne’e tanba sira hakerek naran  hotu iha 83. Ha’u sai ne’e, sira hatene katak fulan rua ka fulan tolu hanesan ne’e, ha’u mate ona. Imposibel ha’u moris tanba ha’u-nia kanek ne’e todan. Imposibel ha’u ba ospitál tanba ba ospitál ha’u mate.

Ha’u iha ne’ebá ne’e, ha’u harohan ba Nai Maromak. Ha’u reza ba Nossa Senhora Salve Rainha, “Ha’u lakon ba ha’u-nia nasaun. Ha’u la’ós ba nasaun seluk mak oho ema ka ba independénsia nasaun seluk maibé defende ha’u-nia rain.”

Ha’u-nia kanek baixa (interna) iha ne’ebá másimu fulan tolu ou fulan haat hanesan ne’e, tanba ha’u kanek todan. La’o la di’ak. Liman ne’e belit hanesan ne’e de’it. Kolega Isabel mak komu fali mak di’ak. Bapa husu ha’u, “Siapa namamu?” Ha’u dehan, “Levi dos Reis”. Bapa ne’e dehan, “Oh, Dos Reis yah, berarti tokoh-tokoh integrasi itu masih ada hubungan.” Ha’u hatán, “Oh, itu nenek saya.” Momentu ne’e, uza meius ne’e para salva-aan ka atu halai.

Ha’u sai mai liu, ha’u moras duni. Maun ida Xina mate tiha ona, nia mak fó osan ba hola ai-moruk Xina nian. Ha’u hemu ai-moruk no mós fó hahán para hasai tiha raan maten sira be maten iha ha’u-nia laran sira ne’e. Maibé, ha’u-nia isin sira ne’e sei bubu nafatin. La kle´ur komesa moras ona. Entaun, ha’u husik hela, ha’I moras ba eskola to’o ha’u akaba tiha ha’u-nia eskola iha São José Balide (SMA kelas III).

Hotu tiha, hanesan milagre ka grasa ida. Ha’u moras hela, ha’u kursu hotu, ha’u ba liu Ainaro. Ba ne’ebá, ha’u atu mate ona. Ha’u-nia isin bubu hotu. Hatais la di’ak. Haris mós la di’ak. Rai malirin. Ha’u dehan ba ama, “Ama, ha’u atu mate ona karik.” Be nusa? “Ha’u-nia isin bubu hotu. Han mós la di’ak.”

Iha ne’ebá, hela ho ha’u-nia tian rasik, ha’u-nia katuas nia feton. Nia hatene ai-moruk. Depois mak ha’u bolu ó-nia tian mai haree. Ha’u-nia tian haree, foti ai-moruk mai hodi komu. Komu dala tolu iha loron tolu mak bubu no kanek ne’e di’ak fali. Moromak tulun, buat hotu-hotu ita tenkeser hamulak, buat hotu-hotu ne’e di’ak kedas to’o agora.

Maibé agora ha’u la bele hiit sasán todan. Se ha’u hiit sasán todan, ha’u-nia laran ne’e sente hanesan nakles. Ha’u ba tiha Portugal sai fotografia, ha’u husu médiku, ha’u isin ne’e nusa mak hiit sasán sente todan fali. Nia dehan, ó-nia isin ne’e la han loos ida. Se tempu ne’e mak ema halo operasaun karik, ne’e ema suku loloos ona. Tanba kanek hanesan uitoan, ó book isin ne’e moras.

Kura di’ak tiha hotu, ha’u fila mai Dili. Tinan ida ha’u la eskola. Ha’u hasoru António, nia bolu ha’u hodi dehan ba ha’u. “Ó mai ha’u dehan buat ida ba ó. Ó la hatene ka? Ó-nia imajen ne’e, iha tempu 12 de Novembru iha Santa Cruz, ó-nia filmajen ne’e boot la halimar mak ne’e. Bapa agora buka hela ó no atu kaer ó.” Entaun ha’u dehan, “Ó haree iha sé nia uma.” Nia dehan, “Ha’u haree iha mau-huu nia uma.” Ha’u nia klamar semo. Filha da mãe, ha’u halai ona ka?

Halai Sai Ba Rai Li´ur

Entaun, oinsá para ha’u sai husi Timór ne’e. Ha’u hetan kolega ida, ha’u-nia alin feton nia kolega rasik, nia mak hodi fali Kartaun Universidade nian ba hola tiket aviun nian. Nia ba foto-kopia tiha kartu universidade nian ne’e taka tiha ha’u-nia foto ba kartaun ne’e. Iha Aero-porto, ha’u uza kartaun universidade UNTL nian, ha’u tama tiha iha Aviaun laran, ba iha Java ne’ebá ha’u kursu lian Inglés.

Durante fulan neen kursus lian Inglés, ami rona informasaun husi Timór hatete katak ema sobrevivente 12 de Novembru barak mak mai subar iha Java ho Bali. Bapa dehan, “Ó mós inklui tanba ema haree husi foto. Ha’u dehan,  aipah, ida ne’e ita sai tan saida. Agora ha’u la’o mós la loos.

Hotu tiha, ha’u-nia kuñadu Zito Turkel tuur besik ha’u hateten hanesan ne’e, “Agora ha’u fó trasu rua ba ó tenke sai para ó ba tiha lalais. Maibé agora nia kontaktu husi Organizasaun Tatamailau Sr. Agio Pereira, Agio Pereira haruka osan 1.500 dolar Australia para ha’u tratamentu iha Bali. Iha Bali, ha’u moras fali tanba hahán la saudavel. Entaun nia haruka 1.500 dolar Australia mai fó ba ha’u hola pasaporte halai ba Macau.

Halo Ligasaun Ho AMALI

Kuandu seidauk to’o ukun aan iha 1999, ami la iha kontaktu. Ha’u la hatene! Nia hanoin ha’u mate tiha ona. Ha’u hanoin nia mós mate tiha ona. Katak, ne’e inposibel. Imposibel nia moris. Ema komesa tau ona Komite 12 Novembru no ema idak-idak mai tau naran. Kolega ida mai fó hatene ha’u, nusa mak nia hatene ha’u-nia naran. Ema barak ha’u la duun kuñese iha facebook nia naran. Entaun mate-restu ida hateten, ita-boot Levi ka lae? Sin, ha’u Levi. AMALI nia númeru telefone mak ne’e.

Entaun ha’u telefone ba AMALI. Ha’u dehan, ne’e ha’u Levi. AMALI iha iha Timór halo nusa” Ami fahe informasaun ba malu. Ha’u dehan ba AMALI, tempu ida ha’u ba Timór, ita hasoru malu. Tanba 12 de Novembru ne’e ita nian, loron ita rua sei hasoru malu. Ha’u agradese ba AMALI tanba AMALI salva ha’u no salva nasaun. Ita mate-restu hotu, hamutuk akontese ida mak imajen salva buat hotu-hotu, salva ita hotu nia vida no salva Timór nia destinu.

Ha’u-nia naran Levi Almeida Caro Bucar Corte Real. Ha’u moris iha 21 Maiu 1972. Ha’u-nia aman naran Manuel Araújo no ha’u-nia inan nia naran Lourena Corte Real. Ha’u husi Ainaro. Eskola Pre-Sekundária iha Ainaro no Eskola Sekundária iha Dili.

Nota: Artigu ne’e elabora hikas husi entrevista eskluzivu ne’ebé halo husi jornalista Cancio Ximenes ho sobrevivente Levi Almeida Caro Bucar Corte Real ne’ebé hala’o iha edifísiu Sekretáriadu Tekniku Pos-CAVR (STP-CAVR) iha Antigu Komarka, Balide, Dili, iha Tersa (22/10/2013), ne’ebé publika ona iha Jornál Semanál Matadalan edisaun-20 (11 Novembru 2013).

Notísia relevante:Zeferina: “Raan Ne’e Manas Hanesan Bee-Manas”

Jornalista: Cancio Ximenes

Editór       : Rafi Belo