DILI, 31 agostu 2021 (TATOLI)—Bainhira ami hemu tua ramata ona, ha’u haree membru milísia sira-ne’e lanu no ida-idak la’o namkari sira ida-idak ba fatin ne’ebé sira hakarak. Entaun, ha’u mós book-aan hahú buka karreta atu sa’e no karreta ne’e lori ha’u mai tuun iha hospitál Atapupu nia oin.
Notísia Relevante: Mensajeiru “LAFU” salva Oé-Cusse ho karta-lulik iha “sinelus laran” (I)
Ha’u to’o iha Atapupu, rai sei nakukun hela. Rai hakmatek fuik tanba ema rai-na’in sira sei toba dukur. Iha dadeersan nakukun ne’e, ho isin moris, ha’u hateke tun-sa’e, karreta sira mós seidauk halo movimentu, ha’u lamas hirus-matan, ha’u koko la’o ain hosi Atapupu ba Mota-Ain ho laran ksolok.
04 outubru: to’o iha Mota-Ain
To’o iha Mota-Ain, ha’u atu hakat-liu fronteira ba Mota-Ain, maibé ha’u ta’uk tanba iha tasi-ibun sira-ne’e mesak nakonu ho ema. Membru milísia sira la’o ba-mai. Membru Brigade Mobil (BRIMOB) sira hamriik iha dalan-dalan. Membru Polisi Republik Indonesia (POLRI) mós barak hanesan rai-henek. Intelijen sira mós la’o-ba mai iha fronteira ne’e. Entaun ha’u atu hakat liu fronteira ne’e susar tebes. Oinsá mak ha’u bele hakat liu fronteira ne’e ho fasil?
Piór liu! Ha’u mós sei lanu hela tanba hodi kalan hemu tua hamutuk ho membru milísia sira iha terminál Atambua ne’e, halo ha’u-nia oin seidauk moos. Ah, osan restu iha bolsu laran be hela Rp 20.000 ne’e, ha’u ba buka no sosa-tan tua mutin tuur hodi hemu, Ha’u hemu tua hamutuk ho joven sira iha fronteira ne’e. Ami hemu, hemu, no hemu.
Ha’u hemu tua hela, ha’u-nia matan ne’e fihir tun-sa’e, ha’u haree populasaun balun la’o hili ai-maran, la’o ba-mai di’ak hela. Entaun, iha ha’u-nia laran ne’e, ha’u ko’alia ba ha’u-nia aan rasik; “Hemu kedas. Orsida mate ne’e, hotu ona.”
Hafoin hemu tua ramata, ha’u lori osan Rp 5000 hola boraxa no buka ai-sakat hanesan ema foti liman “V” (vitória) ne’e, ha’u sabir no nakfilak sai FISCA hodi kaer iha liman no tiru halimar. Nune’e, ha’u hahú habrani-aan hodi la’o tuir tasi ibun ne’e, ha’u finje lori FISCA iha liman ne’e hodi hateke tun-sa’e iha ai leten sira hodi buka manu atu tiru halimar. Ha’u la’o neik be neik.
Ha’u seidauk hakat liu fronteira ne’e, iha grupu membru Tentara Nasional Indonesia (TNI) balun dehan ba ha’u; “Labele tesik ba sorin. Sei bandu hela.” Nune’e, sira husu ha’u beibeik, ha’u hatán ba sira katak ha’u la’o hodi buka tiru manu sira iha ai leten sira-ne’e. Membru TNI balun dehan ba ha’u nune’e; “Tiru manu ne’e iha foho ka ai-laran tuan ne’ebá, la’os mai tiru manu fali iha tasi ibun ne’e. Tasi-ibun ne’e labele tanba malae INTERFET hein hela iha sorin ne’ebá ne’e.”
Entaun, ha’u hahú halo finje tiru manu, tiru sa’e arbiru iha ai leten sira-ne’e. Maske manu laiha mós, ha’u naran tiru tun-sa’e de’it. Iha ne’e, no ha’u la’o no hakat hakbesik ona iha fronteira ita-nian (Mota-Ain), ha’u haree grupu membru TNI sira-ne’e la’o dook ona hosi ha’u.
Ah, ha’u hafuhu tun-sa’e, ha’u uza aportunidade ida-ne’e hodi halai tama kedas ba iha ita-nia área fronteira Mota-Ain. Iha ne’e kedas, momentu ne’ebá, ha’u haree malae sira mosu hosi ha’u-nia kotuk no ha’u hateke ba oin malae sira serku haleu ha’u no se kilat tutun mai ha’u.
Malae sira ko’alia ingles mai ha’u dehan, ”You milisi?” Ha’u hiit liman fuan rua sinál “V” (vitória) nian ba anin leten hodi hatudu ba malae katak ha’u ema pro-independénsia. Maibé, malae sira hakbesik mai ha’u, hahú kaer no riba monu ha’u to’o ha’u sobak rai-henek tasi nian mós la hetan.
Nune’e, membru INTERFET sira komesa futu no lori ha’u ba pos INTERFET nian iha Batugade. Iha ne’ebá, sira husu ha’u lori-ko’alia inglés mai ha’u maibé ha’u lahatene ko’alia no la komprende lian inglés. Ha’u só ko’alia nafatin ba sira katak, “Ha’u hosi CNRT, Oé-Cusse, Timor-Leste”.
Durante sira ka’er ha’u ne’e, ha’u haluha lakon tiha sinelús ne’ebé ha’u haklilik iha ha’u-nia kalilin sorin-sorin ne’e tanba ta’uk malae. Liu tiha minutu balun mak ha’u hanoin kona fali sinelús ne’e no ha’u dehan ba sira atu deskansa. Ha’u haruka malae sira kore ha’u-nia liman no ha’u hatudu limanfuan-hatudu ne’e hodi hatudu ba sinelús ne’e.
Maromak tulun! Sira mós kore ha’u-nia liman, ha’u foti sinelus ne’e no ko’a sinelus ne’e hodi hasai osan no karta ne’ebé ha’u lori no tau subar iha sinelus laran ne’e. Depois sira komesa ko’alia ba malu no haruka ha’u tuur no deskansa.
Liutiha minutu 30 hanesan ne’e, malae ida hatene bahasa Indonesia mai ko’alia ho ha’u. Ami konta istória kona-ba situasaun no milísia nia kruelidadek hasoru populasaun sira iha Oé-Cusse. Hafoin ne’e, nia fó hatene ba nia maluk malae sira seluk, depois sira komesa uza rádiu hodi ko’alia ba sira-nia boot iha Dili.
Derrepente sira haruka ha’u hasai tiha ha’u-nia roupa, tau fali farda INTERFET nian no sira fó hahán balun mai ha’u hodi han. Sira ho tanque de guera tula ha’u ba Balibo. To’o iha Balibo, ha’u hasoru jornalista malae sira barak loos. Sira husu ha’u kona-ba situasaun kona-ba Oé-Cusse nian.
Komandante INTERFET ida bolu ha’u hamutuk ho malae balun sa’e helikopteru ba Dili tun iha kampu Lanud (Bairru-Pite). Iha ne’ebá, ha’u hasoru Majór Jenerál Peter Cosgrove nu’udar Komandante Tropa INTERFET ONU (iha loron 27 setembru 1999) no sira lori ha’u ba iha Perpustakaan Dili. Iha ne’ebá, sira komesa husu informasaun ba ha’u kona-ba Oé-Cusse. Kuaze loron rua (2), sira husu ha’u hela de’it (hahú iha loron 06-08 outubru 1999). Sira husu ha’u atu la’o mesak fila-fali ba Oé-Cusse maibé ha’u lakohi.
Tanba, ha’u to’o Díli ona ne’e, ha’u moris ona tansá ha’u tenke fila-fali ba Oé-Cusse? Sira dehan seidauk fiar ha’u. Nune’e, ha’u husu sira atu lori ha’u ba hasoru lideransa CNRT nian no komandante FALINTIL sira, nune’e ha’u bele ko’alia ho sira.
09 outubru 1999: hasoru Taur Matan Ruak
Iha loron 09 outubru 1999, ha’u hasoru malu ho maun Taur Matan Ruak, maun Pedro Klamar Fuik. Sira na’in-rua (2) ko’alia mai ha’u katak, ”Baino nia servisu hotu ona. Agora, entrega mai ami mak sei ko’alia fali ho malae sira. Se sira lakohi ba ajuda no salva povu Oé-Cusse, husik ami FALINTIL mak ba. Naran katak sira ajuda ita Ró-Ahi no helikopteru.” Depois maun Taur Matan Ruak ho maun Pedro Klamar Fuik realiza enkontru ho malae sira no ha’u tuur hein iha li’ur de’it.
Iha loron 10 outubru 1999 kalan, ha’u ho malae sira sa’e helikopteru ba Oé-Cusse, maibé mai haree liu de’it ami fila-fali ba Dili. Iha fali 12 outubru 1999, maun Taur Matan Ruak, maun Maukana, maun Pedro Klamar Fuik ho FALINTIL sira seluk lori ha’u ba Cairui-Uaimori. To’o ne’ebá, membru FALINTIL sira fó treinu ha’u kona-bá oinsá uza rádiu-rakal ho nia bahasa sandi sira, no treinu mós kona-ba oinsá kaer no tiru kilat boot no pistol.
Iha loron 18 outubru 1999, Komandante INTERFET, Majór Jenerál Peter Cosgrove, mai vizita Taur Matan Ruak iha fatin konsentrasaun membru FALINTIL Uaimori no iha loron ne’e kedas malae sira lori ha’u fila kedas mai Dili ho helikopteru, lori ho rádiu-rakal boot ida. Iha loron 13 outubru 1999 kalan, malae INTERFET sira tula ha’u ba Ró-Ahi boot ida númeru 227 Austrália nian, hosi Dili, ami aranka ba Oé-Cusse.
Iha kalan ne’e, iha ró laran, ha’u lanu entaun ha’u toba dukur tiha. Derrepente malae ida fanu ha’u hodi dehan, “Ita to’o ona iha ó-nia rain Oé-Cusse.” No, ha’u hakfodak, ha’u hadeer no sai ba li’ur hodi hamriik iha ró leten, eh, ha’u hakfodak Oé-Cusse ahi mate hotu maibé tansá mak iha ne’e ahi lakan iha sidade tomak.
Iha ha’u-nia laran bisi-bisi ba an rasik, “Ami liu tiha ona Oé-Cusse no atu tama ona ba Kupang-Indonézia iha área Amfoan ka Oepoli nian.” Entaun, ha’u hateten ba malae sira, ami fila-fali ba Dili. To’o tiha iha Dili mak foin komesa estuda fali mapa Timor nian ho área fronteriza sira.
Iha loron 14 outubru, fila-fali ba Oé-Cusse tun iha Citrana, sub-rejiaun Nitibe, iha kalan boot, kuaze tuku 02h00 madrugada. Malae INTERFET sira hatun de’it ha’u iha Citrana no sira fila-fali ba Dili. Sira husik hela ha’u, iha ai-laran tuan Citrana nian. Ha’u lori-leba rádiu-rakal ida-ne’ebe FALINTIL sira fó mai ha’u. Hosi ne’e, ha’u komesa leba rádiu-rakal ne’ebé todan tebes lori mai iha Citrana sentru. Iha kalan ne’e, ha’u toba iha kapela Santa Relique Citrana nian.
Iha loron 15 outubru, ha’u hasoru malu ho maun Aristides (matebian), irmaun Jacinto Pereira ho maun Jeri hosi Baucau. Ami na’in-haat (4) ba área Indonézia Oépoli nian, hodi hola bukae atu han no sosa sigaru atu bele fuma. Ami na’in-rua (2) maun Sintho hulan rádiu ne’e troka malu hosi Citrana to’o Bokos, Suku Taiboko, hasoru malu ho maun Fagundo, nia servisu iha EDTL Oé-Cusse, nia mak ajuda lori ami ba iha sira-nia subar fatin iha Oénunu, suku Suni-Ufe. Iha ne’ebá, ha’u hasoru malu ho Cipriano da Cunha, Otelio da Costa no povu Oénunu.
Iha ne’ebá mós, ha’u hasoru malu ho maun Jeckson Tana, sira hamutuk na’in-ualu (8) mak ajuda ha’u ho maun Sintho hulan fali rádiu ne’e hosi Oénunu ba Roti, Banoko, to’o Paineno Kutete. Durante iha Paineno, ha’u hasoru malu ho tiu Colo da Costa. Sira konsege halibur povu sira ne’ebé subar iha iha foho ne’e, sunu lilin no reza ba rádiu ne’e, nune’e bele hetan matak malirin mai ami hotu ne’ebé hela iha Oé-Cusse.
Iha loron 18 outubru, ha’u ho maun alin balun to’o fali iha ha’u-nia subar fatin iha Meok-Ana. To’o iha ne’ebá, ami hakuak malu, tanis ho matan-been, tamba ami-nia misaun lori karta atu ba entrega ba INTERFET iha Dili ne’e konsege hetan duni rezultadu no ha’u fila ho isin di’ak.
Iha loron 19-21 outubru, ha’u monta rádiu-rakál hodi halo komunikasaun ho FALINTIL sira. Ha’u hato’o situasaun Oé-Cusse nian ne’ebé moris iha presau nia laran tanba membru milísia sira halo terror no intimidasaun beibeik ba povu Oé-Cusse. FALINTIL sira responde mai ami; “Povu Atoni, imi auguenta uitoan, malae sei tun iha Oé-Cusse.”
Iha loron 22 de outubru 1999 matrugada, ami sei toba no ami hakfodak ho helikopteru nia lian ne’ebé semo haleu Meok-Ana, ami nia subar fatin ne’e. Maun Joaquim Mota halai sa’e mai ho iis boot dehan, “Iha tasi ibun nakonu ho Ró-Ahi.” Ne’ebé, ami mós komesa ta’uk ona. Maibé, ha’u fó hanoin no hakalma sira hotu katak tanba balun lafiar, ne’ebé ha’u ho kolega balun lori rádiu ne’e sa’e buka fatin ne’ebé aas hodi komunika ba FALINTIL sira iha Uaimori.
Ha’u hateten ba membru FALINTIL ne’e hodi dehan; “Dadeer ne’e helikopteru mai fanun ami iha dadeersan nakukun. Ró-Ahi nakonu ho ema sira uza farda hanesan TNI nian nakonu iha tasi ibun.”
Ami ta’uk maibé FALINTIL sira responde katak, “Imi sira povu Oé-Cusse ne’ebé mak subar iha foho lolon, fatuk kuak, ai-kuak, mota laran, ohin imi hetan ona salvasaun. Imi livre ona hosi intimidasaun no terror hosi membr milisia, Polísia, TNI bapa nian, Ne’ebé, imi augenta loron tolu hanesan ne’e, nune’e INTERFET no tentara GURKA sira domina tiha ita-nia rai doben Oé-Cusse mak imi foin tun.”
Ho nune’e, FALINTIL sira husu no hameno ba ha’u katak, bainhira INTERFET to’o iha Oé-Cusse, ‘Lafu’ tenke ba hasoru uluk sira hodi hatudu fatin sira-ne’ebé mak presiza sira halo asegura no halo embuskada lalais. Ne’ebé, informasaun di’ak ne’e ha’u fó hatene ba povu Meok-Ana to’o maluk sira-ne’ebé subar iha foho Faifte’i nia lolon, ami kontente hodi hakilar; “VIVA TIMOR-LESTE, VIVA ATONI OÉ-CUSSE.”
Durante ha’u hala’o ha’u-nia jornada luta nian, dezafiu ne’ebé ha’u hasoru durante lori karta ba INTERFET no FALINTIL sira mak luta hasoru ha’u nia-an rasik hodi hateten ba ha’u-nia aan nune’e;
“Mengalahkan kekwatiran dan ketakutan dalam diri sendiri sambul bergumam; Untukmu Oé-Cusse Ambeno-Timor-Leste, aku rela mati. Kehilangan harapan untuk masyarakat Oé-Cusse kalau tidak berhasil memberi surat wasiat dari Oé-Cusse kepada INTERFET dan FALINTIL.”
Biografia
Fredolino José Landos da Crus Beun Sila naran morin tebes no koñesidu iha Timor-Leste liu-liu iha Rejiaun Administrativa Espesiál Oé-Cuse Ambeno (RAEOA) mak ‘LAFU’. ‘Lafu’ moris iha bairru Padimaum aldeia Sanane, suku Costa, sub-rejiaun Pante Makasar, iha 19 marsu 1983. Nia inan-aman naran Carmelino da Costa no Fransisca Landos (matebian). Lafu nu’udár oan primeiru hosi maun alin na’in-hitu, feto haat mane tolu. Daudaun ne’e idade 38. Nia kaben-na’in, oan na’in-haat (4), mane tolu no feto ida.
Nia hanesan lisensiadu ne’ebe akababa nia estudu iha Dili Institute Of Tekhnologi (DIT) iha iha tinan 2013, hosi departamentu Manajemen Publik. Daudaun ne’e, nu’udár emprezário ne’ebé hamatan ba ninia empreza naran Zero Quatro Lifau unipessoál, Lda.
Nia dehan, durante tinan 22 ona, nia seidauk hetan rekoñesementu hosi Governu kona-ba ninia kontribuisaun natoon ne’ebé nia halo iha 1999 ne’e. “Ha’u la ejize ba Governu maibé karik Governu iha hanoin ruma kuandu iha lei ruma ne’ebé atu regula labarik sira-nia kontribuisaun iha 1999 no iha tempu funu nian, ha’u prontu atu kolabora.”
Iha tinan 22 liubá ne’e, antes haruka manuu-ain “LAFU” lori karta hosi Oé-Cusse ba Dili, autór sira-ne’e loke ho orasaun hosi harohan ba Maromak no loke m’os hodi hala’o rituál kultura Oé-Cusse nian hodi oho fahi ida, atu fanun matebian rai-na’in sira atu akompaña “LAFU” nia viajen hodi hetan susesu, maibé autór sira sei hanoin hetan atu kumpre hodi taka fali ho rituál kultura Oé-Cusse nian iha biban ida-ne’e ka lae?
Jornalista : Abílio Elo Nini
Editór : Cancio Ximenes
