DILI, 27 juñu 2022 (TATOLI)—Prezidente Repúblika (PR), José Ramos Horta, veta Dekretu Parlamentu Nasionál númeru 63/V, 16 maiu 2022, Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente Repúblika.
Notísia Relevante: PN simu desizaun TR konsidera projetu-lei Responsabilidade PR inkonstitusionál
“Ha’u foin komunika tiha ona ba Parlamentu Nasionál, iha ha’u-nia kapasidade hanesan Prezidente Repúblika, ha’u-nia veto ba Dekretu Parlamentu Nasionál númeru 63/V, 16 maiu 2022, Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente Repúblika ho baze katak dekretu ne’e deklaradu tiha ona nu’udar inkonstitusionál hosi Tribunál Rekursu,” refere komunidadu imprensa ne’ebé Ajéncia Tatoli asesu, segunda ne’e.
Dekretu Parlamentu Nasionál ida-ne’e, ho Xefe Estadu nia pedidu, sujeitu ba revizaun preventiva ba ninia konstitusionalidade hosi Tribunál Rekursu.
Tribunál deklara katak proposta-lei ne’e inkonstitusionál iha nia desizaun ne’ebé fó-sai iha loron 24 fulan juñu tinan 2022 (NUC No. 0061/22.TRDIL).
“Ho baze ba ninia inkonstitusionalidade ha’u veta tiha ona lei ne’e haktuir ba provizaun sira hosi parágrafu artigu 85 (1) (c) no (e) no parágrafu 1 hosi artigu 88 (1), (2) no (3) hosi artigu 149 konstituisaun repúblika nian,” nia haktuir.
Iha okaziaun ida-ne’e, motivadu hosi knaar konxiénsia Xefe Estadu nian, ne’ebé ezije katak partilla iha maneira transparente no publika.
“Ha’u hato’o mensajen ba ita-boot sira hotu, sidadaun sira Timor-Leste nian no membru Parlamentu sira. Ha’u hakarak subliña signifikadu hosi desizaun Tribunál nian ne’ebé deklara tiha ona katak proposta-lei ne’e inkonstitusionál. Desizaun no razaun sira Tribunál nian justifika tomak ezersísiu ba ha’u-nia veta ba Dekretu Parlamentu Nasionál númeru 63/V, Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente Repúblika,” nia dehan.
Hanesan Xefe Estadu hateten tiha ona katak, estabelesimentu ba estatutu liabilidade kriminál ne’ebé foka de’it ba Prezidente Repúblika, hodi husik hela orgaun soberania sira seluk hotu no titulár kargu polítiku no pozisaun públiku aas sira, sei sai nu’udar afronta direta ba Konstituisaun, ne’ebé viola prinsípiu separasaun poder, nu’udar pilár prinsipál ba Estadu Direitu.
Esforsu atu limita ezersísiu poder diskrisionáriu sira hosi Prezidente sai nu’udar subversaun ba fundasaun sira sistema semi-prezidensiál nian, no sai nu’udar violasaun momoos ida ba separasaun poder ne’ebé estipula iha artigu 69 KRDTL nian.
“Tribunál Rekursu konfirma ha’u-nia komprensaun kona-ba Konstituisaun hodi hateten katak iha rejime semi-prezidensialista hanesan Timor-Leste nian, interpretasaun ida kona-ba artigu 95 (2) (k) KRDTL nian, ne’ebé permite estabelesimentu lei ida kona-ba liabilidade kriminál ba de’it Prezidente Repúblika, hodi halakon tiha ona buat ne’e ba Parlamentu no Governu, la tuir ona Konstituisaun no prinsípiu sira-ne’ebé konsagra iha laran. Dekretu Parlamentu Nasionál Númeru 63/V, 16 Maiu 2022, ne’ebé refere ba Prezidente Repúblika ba promulgasaun hanesan Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente Repúblika, sofre hosi inkonstitusionalidade formál, ne’ebé deklara liuhosi meiu ida-ne’e,” nia hateten.
Iha andamentu lejislatura ida-idak, knar membru Parlamentu sira la’ós de’it atu aprova saída mak lejislatura hanoin karik bele sai lei ida, liu-liu knar ne’ebé sira asume tiha ona iha povu nia oin inklui uluk liu responsabilidade ida atu garante katak lei sira-ne’ebé sira aprova ne’e konsistente ho Konstituisaun RDTL. Sira tenke sempre tau iha neon objetivu fundamentál ida-ne’e, ne’ebé sira eleitu ba.
Lei sira no ninia aprovasaun ne’e, inevitavelmente, vinkuladu hosi orientasaun artigu 69 KRDTL nian, ne’ebé hateten katak, “Orgaun soberania sira, iha ninia relasaun ba malu no bainhira hala’o knar, tenke tuir prinsípiu separasaun no interdependénsia kbiit nian ne’ebé iha Lei-Inan nia laran.
“Ba razaun sira-ne’e, ha’u hato’o ha’u-nia veta ho baze sira inkonstitusionalidade ba Dekretu Parlamentu Nasionál Nú. 63/V no ha’u husu tiha ona reformulasaun ba Dekretu ida-ne’e, haktuir ba Desizaun ne’ebé pronunsia inkonstitusionalidade ba provizaun ne’ebé hanesan ne’e, hodi nune’e kumpre ho provizaun sira hosi Artigu 149 (3) Konstituisaun Repúblika nian,” nia hateten.
Ikus liu, PR Horta apela ba membru Parlamentu Nasionál sira hanesan lejisladór atu respeita parámetru sira konstitusionalmente ne’ebé estabelese hosi sesaun 69 KRDTL bainhira de’it sira aprova lei sira-ne’ebé iha ligasaun ho órgaun soberania sira seluk Estadu nian.
Notísia Relevante: PN simu desizaun TR konsidera projetu-lei Responsabilidade PR inkonstitusionál
Jornalista : Nelson de Sousa
Editór : Cancio Ximenes
