DILI, 19 janeiru 2023 (TATOLI)—Vise Bankada Congresso Nacional de Reconstrução Timorense (CNRT) iha Parlamentu Nasionál (PN), Deputadu Patrocínio Fernandes, preokupa ho prosesu negosiasaun Greater Sunrise paradu.
“Iha 2020 bainhira Fretilin ba viabiliza Governu, ida-ne’e bankada CNRT laiha esperansa ona prosesu Greater Sunrise ne’e bele la’o, tanba ne’e prosesu sira-ne’e la’o pendente, laiha vontade atu oinsá prosesu ne’e la’o lalais,” Vise Bankada CNRT, Deputadu Patrocínio Fernandes, hateten ba jornalista sira iha PN, kinta ne’e.
Nia dehan, bainhira iha 2019 PN halo ratifikasaun tratadu fronteira marítima maibé bankada Fretilin vota kontra.
“Iha dokumentu boot tratadu fronteira marítima ne’e dokumentu engloba pakote ida, bolu dokumentu anexu ne’ebé bolu anexu hotu akordu sira-ne’ebé ko’alia kona-ba dezenvolvimentu Greater Sunrise nia prosesu la’o oinsa, atu lori ba iha ne’ebé Timor-Leste ka iha kompletu hotu kedas,” Deputadu opozisaun ne’e dehan.
Tanba ne’e, nia preokupa laiha vontade lakohi duni lori kadoras mai Timor-Leste, nune’e ho lidér karizmátiku Kay Rala Xanana Gusmão mak kadoras mai iha Timor-Leste laiha rezerva.
Vise Bankada Fretilin, Antoninho Bianco, hateten bankada Fretilin fó apoiu tomak ba prosesu negosiasaun Greater Sunrise, nune’e hein katak prosesu diskusaun sira bele finaliza.
“Ita hein katak, se kestaun ida-ne’e laiha razaun atu para, karik dezentendimentu ne’ebé iha bankada seidauk informadu. Ami hatene katak durante ne’e buat la’o di’ak no prosesu ida atu finaliza tuir loloos iha fulan-dezembru ne’e akordu ida entre ita-nian ho Austrália, entaun to’o ikus mai seidauk. Hein katak dentru trimestre ka fulan haat ne’e bele konklui buat balun iha ne’eba,” nia hateten.
Tanba ne’e, normalmente akordu regra sira estabelese ne’e tenke iha konsensu.
“Ha’u sente la’ós paradu maibé molok kestaun entendimentu atu aruma hanoin balun hanesan antes akordu ne’e atu asina tuir prosesu. Ne’ebé, bankada apoiu totál prosesu negosiasaun ida-ne’e la’o, kona-ba regra sira-ne’ebé atu estabelese no ANPM, Timor GAP buka tenta oinsá tanba nia hanesan reprezenta Estadu atu haree ho sira Woodside, Osaka sira-ne’e mak abain bainrua dezenvolve Greater Sunrise ho Austrália. Liga ba suntu anexu-b tratadu sira-ne’e iha konsensu ruma iha ne’eba atu bele iha prosesu kontinua,” nia hateten.
Bankada Fretilin inklui bankada hotu iha PN apoiu ba prosesu ne’e la’o ba oin labele para, kestaun téknika sira bele buka tenta atu resolve maibé desizaun polítiku foti ona katak prosesu lao ita hein rezultadu.
“Ita hakarak aselera prosesu Greater Sunrise, ne’ebé durante ne’e iha vontade hosi parte ezekutivu hala’o servisu ho di’ak,” nia hateten.
Nia hateten, autoridade haree regra sira hodi regulariza prosesu tomak prosesu la’o labele to’o tinan, pelumenus fulan tolu konklui ona tanba antes ne’e atu konklui iha dezembru 2022 atu asina akordu ka dokumentu balun ne’ebé iha konkordánsia.
“Entaun kestaun tékniku balun ne’ebé agora sira halo bele iha fulan rua ka tolu tenke konklui, iha dezentendimentu ne’e buat simples. Entaun Governu tenke orienta tékniku sira liu-liu Timor GAP, ANPM, atu hala’o orientasaun polítika ne’ebé Estadu hasai,” nia hateten.
Ne’ebé, dezentendimentu entre sira tékniku iha karik tanba Timor Gap, ANPM reprezenta Estadu hodi hala’o diplomásia ne’ebé di’ak atu hetan konsensu entre regra sira-ne’ebé estabelese.
Antes ne’e, Ministru Petróleu no Minerál (MPM), Víctor da Conceição Soares, rekoñese prosesu negosiasaun ba konseitu dezenvolvimentu Greater Sunrise paradu tanba iha dezentendimentu entre joint venture (konsórsiu) sira.
“Dezde novembru 2022, iha dezentendimentu ida-ne’ebé halo negosiasaun ne’e paradu. Entaun, durante tempu ne’e la halo [negosiasaun]. Daudaun ne’e, Ministériu Petróleu no Minerál halo komunikasaun ho parte hotu-hotu atu reinisia negosiasaun ne’e. Dezentendimentu sira-ne’e agora aliña ona sira-nian no sei reinisia iha semana oin,” ministru informa ba Agência TATOLI, iha Palásiu Governu, kuarta (18/01).
Víctor da Conceição realsa diskordánsia ne’e entre Timor Gap ho joint venture hanesan Woodside no Osaka Gas.
Governante ne’e esplika razaun negosiasiasaun lala’o tanba kompañia konsórsiu sira hakarak enkuadramentu legál sira-ne’ebé tenke konklui ona, maibé joint venture sira mak la entende malu uitoan.
“Tanba ne’e mak negosiasaun ne’e paradu no hein katak buat hotu ne’e liuhosi mediasaun, ne’ebé ministériu bele hahú fila-fali,” nia hateten.
Ba negosiasaun foun ne’ebé sei halo tuir mai, ministru dehan bele iha Austrália nomós liuhosi video konferénsia tanba uluk ne’e bá Austrália, maibé depende ba sira atu realiza iha ne’ebé.
Governante relembra katak ho vizita reprezentante espesiál Austrália nian foin lalais mai iha Timor-Leste iha komunikasaun atu hahú fali prosesu negosiasaun.
“Ha’u rasik bá Austrália hasoru duni responsavél ba setór ida-ne’e, entaun saida mak ita hakarak ne’e sira inteira didi’ak ona. Nia mai duni ho intensaun di’ak katak hakarak fó apoiu atu bele konklui enkuadramentu legál atu tama ba iha faze dezenvolvimentu, maibé fó atensaun maka’as liu ba interrese Timór nian,” nia fundamenta.
Iha 2016, Governu hili Xanana Gusmão hanesan Xefe Negosiadór ba Konsellu Delimitasaun Definitiva Fronteira Marítima.
Iha loron 06 marsu 2018, Timor-Leste ho Austrália asina tratadu istóriku ida hodi estabelese fronteira marítima permanente, ne’ebé pasu ne’e marka era foun ba relasaun di’ak entre nasaun viziña ne’e.
Iha tratadu ne’e estabelese estrutura ida hodi dezenvolve hamutuk kampu gás Greater Sunrise ba benefísiu nasaun rua no tratadu ne’e reflete parseria ida entre nasaun rua ne’ebé liga ho jeografia inklui lasu istóriku no amizade ne’ebé kle’an.
Tratadu ne’e Komisaun Konsiliasaun estabelese tuir ONU nia konvensaun ba Lei Tasi nian (UNCLOS, sigla inglés) mak dirije espésie ida ba dahuluk.
Iha momentu ne’ebá, Austrália nian reprezenta hosi Ministra Negósiu Estranjeiru, Julie Bishop no Timor-Leste nian reprezenta hosi Ministru Estadu Prezidénsia Konsellu Ministru, Agio Pereira, mak asina tratadu.
Baze ba akordu 06 marsu iha sede ONU nian estabelese artigu 2 (propriedade kona-ba petróleu no partilla reseita), katak iha proporsaun 70% ba Timor-Leste no 30% ba Austrália, sé kampu sira Greater Sunrise sei dezenvolve liuhosi gazodutu ba Timor-Leste.
Maibé, iha proporsaun 80% ba Timor-Leste no 20% ba Austrália, sé kampu sira Greater Sunrise dezenvolve liuhosi gazodutu ba Austrália.
Notísia Relevante: Austrália hakarak projetu Greater Sunrise dezenvolve tuir dalan komersialmente viável
Jornalista : Nelson de Sousa
Editór : Cancio Ximenes
