DILI, 23 janeiru 2024 (TATOLI) – Loloos ne’e, ema ne’ebé hanorin iha eskola sira tenke ema ne’ebé iha duni vokasaun, tanba nia atu garante kualidade edukasaun ba estudante sira, dehan Reitór Universidade da Paz (UNPAZ), Adolmando Amaral, iha entrevista ho Tatoli iha ámbitu Loron Internasionál ba Edukasaun ne’ebé selebra kada tinan iha 24 janeiru ho tema ba tinan ne’e mak “Aprende ba pás ida duradoura”.
Dirijente UNPAZ hatete problema iha setór edukasaun iha Timor-Leste seidauk atinje nia kualidade, tanba manorin sira ne’ebé apoia prosesu aprendizajen ba eskola sira “seidauk iha vokasaun”.
“Loloos ne’e, ema ne’ebé atu serbisu iha edukasaun hodi hanorin iha eskola sira tenke ema ne’ebé iha duni vokasaun, katak ema ne’e dedika duni ninia aan iha setór edukasaun, la’ós tanba serbisu laiha maka sai manorin atu hetan osan hodi sustenta ninia família, maibé nia atu garante duni edukasaun ida di’ak ba estudante sira”, Adolmando Amaral hatete ba Tatoli, iha kampus UNPAZ Aimeti-Laran.
Tanba ne’e, nia husu ba Governu atu presta atensaun ba setór ne’e, liuliu ba ema ne’ebé hakarak sai manorin no tenke investe iha edukasaun hodi bele garante duni nia kualidade.
“Ema sé de’it maka serbisu iha área edukasaun tenke serbisu ho responsabilidade, nune’e bele prepara kondisaun ida di’ak hodi bele transforma konseitu ida sai inovativu iha setór ne’e. Tenke haree ona dinámiku sira ne’ebé maka la’o hela iha nasaun sira seluk, liuliu iha país sub-dezenvolvidu sira. Ita buka atu aprende ho sira hodi kapasita ita-nian aan liuhusi trasforma mentalidade hodi duni tuir dinámiku ne’ebé maka la’o”, sujere.
Tanba prosesu edukasaun ne’ebé maka la’o depois nasaun restaura nia independénsia seidauk sai husi tranzisaun ida. “Edukasaun agora ne’e, ida ne’ebé adota husi nasaun Austrália, Brazíl no Portugál depois lori mai halo fali mistura, ikus implementa iha eskola sira hodi obriga alunu sira atu aprende. Loloos ne’e tenke implementa tuir Timór nian bazeia ba dixiplina ne’ebé ligada, nune’e bele determina buat ruma ba futuru povu no rai ida ne’e nian. Maibé, to’o agora seidauk akontese iha nasaun ne’e”, nia observa.
Akadémiku ne’e husu ba estudante sira atu kontinua estuda maske edukasaun Timor-Leste seidauk define ho di’ak, maibé posesu aprendizajen ne’ebé la’o daudaun ne’e tenke nafatin konsidera, nune’e bele aumenta sira-nian koñesimentu.
Iha ámbitu Loron Mundiál ba Edukasaun ne’e, nia husu mós ba ema hotu ne’ebé serbisu iha setór edukativu hahú husi eskola bázika to’o ensinu superiór atu hamutuk halo reflesaun ida hodi identifika problema saida maka akontese iha área ne’e durante tinan 20 nia laran.
Diretór Eskola Sekundária Jerál 4 de Setembru Balide, Martinho Menezes, hatete bainhira dosente ida maka tama ona iha aula hodi hanorin alunu sira, ida ne’e tenke konsidera nu’udar vokasaun. “Maske nia background la’ós profesór, maibe kuandu nia hili ona dalan hodi enkaixa ninia aan iha prosesu aprendizajen ba estudante sira tenke konsidera ne’e vokasaun no profisaun ona”, dehan.
Nune’e mós profesór Elisário Barreto husi EBC Paiol Lahane Ocidental reforsa katak manorin sira ne’ebé maka hala’o ona funsaun tinan lima ba leten ne’e tenke konsidera hanesan vokasaun, la’ós kompetisaun atu hetan pozisaun hodi manán osan.
“Vokasaun ne’ebé profesór sira iha ne’e maka dedika sira-nian aan tomak durante tinan naruk hodi hamriik iha aula laran hanorin estudante sira atu hetan koñesimentu hodi dezenvolve nasaun ida ne’e”, realsa.
Haree ba kestaun edukasaun iha país, Diretor-Ezekutivu Timor-Leste Coalition for Education (TLCE), José Monteiro, hato’o mós rekomendasaun ba Ministériu Edukasaun katak bainhira Timor-Leste hakarak garante kualidade iha setór ne’e tenke envolve akadémiku sira atu hamutuk hadi’a edukasaun iha futuru.
José Monteiro salienta katak dezenvolvimentu edukasaun seidauk la’o di’ak, tanba seidauk halibur hamutuk opiniaun husi parte hotu, inklui ideia konstrutiva sira husi akadémiku sira.
“Ministériu Edukasaun tenke hahú halo ona inovasaun atu hetan dinámika foun, tanba ne’e presiza envolve akadémiku sira ne’ebé kualifikadu iha setór edukasaun iha kada universidade sira hodi fó hanoin hamutuk atubele dezenvolve área ne’e, liuliu kona-ba orsamentu no sistema edukativu”, sujere.
TLCE rekomenda mós ba ME atu nafatin konstrui infraestrura eskolár, inklui biblioteka. Nune’e mós tenke kapasita profesór sira liuhusi formasaun pedagójika, nune’e bele hasa’e koñesimentu manorin sira-nian. Iha oportunidade ne’e, TLCE kontinua rekomenda orsamentu ba setór edukasaun tenke hasa’e ba 15% até 20%, nune’e programa sira ne’ebé maka ME kria bele implementa ho di’ak.
“Ami haree fundu ba edukasaun sei ki’ik liu husi 10%. Karik kompara ho osan edukasaun husi nasaun sira seluk hanesan Indonézia, jeralmente entre 15% husi OJE ne’ebé iha”, afirma.
Notísia relevante: Komisaun G rekomenda Governu hasa’e kualidade edukasaun
Joralista: Tomé Amado
Editora: Maria Auxiliadora
