DILI, 25 juñu 2024 (TATOLI)– Sekretaria Estadu Arte Kultura (SEAK) hamutuk ho dirijente husi ministériu relevante sira hahú halo diskusaun ho UNESCO atu halo preparasaun ba lista patrimóniu kulturál iha Timor-Leste, hodi lori bá rejistu iha UNESCO Paris atu konsidera nu’udár patrimóniu mundiál.
“Patrimoniu ne’ebé mak husik hela eransa mak hanesan sítiu arkeolójiku iha Tutuala, ita-nia uma lisan sira ne’ebé mak husi ita-nia eransa, beiala sira husik hela, ita bele dehan mós Jaco, Ramelau, ita-nia sítiu sira seluk ne’ebé iha ita-nia rain. Ne’ebé ita hahú halo diskusaun no komesa forma ekipa atu bá haree hanesan Indonézia sira nia karik peninggalan warisan dunia. Ho ida-ne’e mak ohin ami enkontru ho UNESCO iha ne’e, oinsá sira fahe esperiénsia atu ita atu identifika no hili sítiu sira ne’ebé atu sai lista tentativa ba ita no lori ba rejistu iha UNESCO París nu’udar patrimóniu mundiál,” Sekretáriu Estadu Arte no Kultura, Jorge Soares Cristovão, informa hafoin sorumutu iha edifísiu SEAK, Praia dos Coqueiros, tersa ne’e.
Atu identifika sítiu patrimóniu iha Timor-Leste ne’e presiza mós kriteria lubuk ida atu prense.
“Ita presiza ita-nia ema, la’ós de’it iha kestaun turizmu maibé ita presiza ema arkeolójiku, ema istóriku, sira ne’e mak atu hamutuk atu identifika ita-nia sasán sira ne’e,” nia akresenta.
Hafoin hatene lista tentativa, parte husi komisaun ne’ebé identifika mai pesikiza fali hodi haree atu rekoñese no konsidera nu’udar patrimóniu mundiál nian.
“Tanba ne’e mak ba oin sei iha serbisu ba ita-nia tékniku sira, preparasaun, nune’e ba tun terrenu halo idenfikasaun ba lista provizóriu sira ne’ebé mak ita atu ba rejistu iha París ne’e,” Sekretáriu Estadu tenik.
Timor-Leste iha konvensaun tolu husi UNESCO ne’ebé mak ratifika iha tinan 2016, konvensaun 2003 ne’e mak kona-ba patrimóniu kulturál no materiál ne’e mak rejistu ona tais ba UNESCO no hetan ona rekoñesimentu, konvensaun 2005 ne’e mak kona-ba diversidade espresaun kultura ne’ebé mós UNESCO rekoñese ona, no konvensaun 1972 ne’e mak foin atu aselera nia serbisu, ne’e nia papel importante ba Timor atu serbisu hamutuk ho ekipa liña ministeriál nia atu identifika ona hodi rejista lista tentativa ba patrimóniu Timor nia ne’ebé iha.
“Ami diskute, aprezentasaun, nune’e tékniku sira bele hala’o ona serbisu, ohin iha enkontru mós SEAK iha preokupasaun ida mak husu pareser sira katak ita presiza ema ne’ebé mak partisipa husi inísiu to’o remata, liña ministeriál sira ne’ebé mak envolve tenke partisipa husi inísiu to’o remata, tanba ne’e mak ita presiza serbisu ne’ebé integradu. Ha’u sei ko’alia ho ministériu relevante sira, liu-liu ministériu ne’ebé envolve direita mai iha ne’e ne’e. Nune’e atu halo nomeasaun ba membru ekipa traballu ne’e, ho permanente nune’e bele serbisu to’o fim do ano no kontinua iha tinan oin molok to’o fulan-jullu ita atu lori lista tentativa ba iha UNESCO París,” nia esplika.
Notísia relevante : Asosiasaun Rede Soru Na’in prezerva tais nu’udar patrimóniu TL nian
Atividade ida-ne’e konsidera atividade importante tebes tanba iha futuru bele mós sei dada ema hotu nia atensaun atu mai haree sítiu hirak ne’ebé karik hetan aprovasaun husi UNESCO París nu’udar patrimóniu mundiál.
“Ita konsidera ida-ne’e importante tebes, tanba la’ós de’it sítiu ne’e mak rejistu nu’udar patrimóniu maibé husi rejistu ona nu’udar patrimóniu mundiál ne’ebé hetan aprovasaun no rekoñesimentu husi UNESCO ne’e ita atu atrai ema barak nia tentativa oinsá mak sira hakarak mai haree,” nia dehan.
Ne’e nu’udar sítiu ne’ebé atrai ema hotu iha mundu hakarak atu mai haree, ida-ne’e mak esforsu husi Governu nia aselera ida-ne’e, ho apoiu husi parseiru sira hotu, SEAK prepara lista ne’ebé sei lori sítiu tolu ka haat ba rejistu, hafoin parte UNESCO mai halo fali peskiza atu merese rekoñese nu’udar patrimóniu mundiál.
Sekretariu Ezekutivu komisaun nasionál UNESCO iha TL, Luís Neves, hateten, Governu Timor ratifika ona konvensaun 1972 ne’e ba protesaun, prezervasaun ba iha patrimóniu kulturál nomós natural, ne’ebé mak iha Timor seidauk halo lista ida hafoin Governu ratifika, entaun ne’e ba tinan-ualu ona.
Tanba ne’e mak SEAK hamutuk ho UNESCO hahú halo diskusaun no preparasaun ba lista patrimóniu ne’ebé sei lori ba rejistu iha UNESCO Paris.
“Entaun, ohin ita tuur hamutuk hodi halo diskusaun hodi oinsá ita halo lista, tanba nia prosedimentu atu nomea fatin ruma, sítiu ruma, arkeolójiku ruma sai patrimóniu mundiál, ita tenke lori uluk lista bá, ita la’ós naran lori b, nune’e serbisu ida-ne’e labele SEAK mesak, maibé envolve ministériu relevante sira hotu atu hili ekipa, no ekipa ne’e sei tuir formasaun tiha lai, hafoin tun ba terrenu halo peskiza, depois lori bá, to’o iha ne’ebá mós la’ós dehan sira aprova kedan lae, sira sei mai fali peskiza no deside, ne’e han tempu tinan-haat ka lima foin hetan aprovasaun, presiza tempu naruk tanba ne’e mak ita tenke hahú ona agora,” nia tenik.
Reprezentante UNESCO Jakarta, Rizky Fardhyang, haktuir, diskusaun ne’e hodi halo diskusaun atu hahu halo idenfikasaun sítiu patrimóniu kulturál nia hodi ba rejistu iha UNESCO Paris nu’udar patrimóniu mundiál.
“Timor-Leste ratifika ona UNESCO 1972, iha tinan 2016, nune’e iha tinan ne’e foka ba asuntu ne’e tanba tinan-ualu ona, Governu Timor-Leste seidauk halo identifikasaun ba patrimóniu ne’e. Nune’e, ami hakarak hahú ho faze identifikasaun sítiu ne’ebé karik iha monumentu ida ka rua, importante ne’ebé rejistu provizóriu patrimóniou mundiál Timor-Leste nian iha UNESCO,” nia salienta.
Jornalista : Osória Marques
Editora : Julia Chatarina
