iklan

HEADLINE, POLÍTIKA

Xanana husu solidariedade globál ba rezolusaun disputa marítima no proteje tasi

Xanana husu solidariedade globál ba rezolusaun disputa marítima no proteje tasi

Primeiru-Ministru, Xanana Gusmão. Foto/GPM

DILI, 16 Maiu 2025 (TATOLI) – Primeiru-Ministru, Xanana Gusmão, husu solidariedade no kooperasaun internasionál hodi rezolve dezafiu sira iha governasaun tasi nian no rezolusaun ba disputa marítima.

Xanana hato’o liafuan hirak ne’e iha Konferénsia Internasionál Dili nian ho tema “Lei Tasi nian no Rezolusaun ba Disputa Marítima sira ne’ebé hala’o iha JL World Metiaut, ohin.

Tuir Xanana, tasi importante tebes ba ema no futuru, no tasi mak halibur ema hamutuk. Tasi mak baze ba moris iha rai no xave ba jerasaun sira tuirmai, tasi liga nasaun no povu sira.

“Ida-ne’e promove komprensaun kulturál, relasaun interpesoál sira no troka tradisaun sira, lian sira no kostume sira entre komunidade oioin iha mundu”, Xanana hato’o nia diskursu.

Tanba ne’e nia bolu urjénsia kooperasaun entre nasaun sira hodi mantein pás no sustentabilidade tasi nian, tanba dezafiu lubuk ida ne’ebé daudaun hasoru, inklui esplorasaun rekursu, seguransa marítima, mudansa klimátika, no disputa sira kona-ba soberania marítima.

Xanana hateten disputa fronteira marítima liu 200 iha mundu sei seidauk rezolve, no ida-ne’e hamosu tensaun jeopolítika ne’ebé ameasa estabilidade rejionál no globál. Iha mundu ne’ebé nakonu ho inserteza nia leet, implementasaun lei internasionál sai importante liután.

Nia dehan ekonomia azúl dudu kreximentu ekonómiku globál, komérsiu no kriasaun empregu. Ida-ne’e inklui mina no gás iha tasi-laran, ró kontentór sira, konstrusaun no reparasaun ró nian, turizmu tasi nian, atividade portuária sira no enerjia renovavel.

Tuir nia, tasi iha biodiversidade estraordináriu no mistériu boot, tanba ne’e esensiál ba sobrevivénsia no moris-di’ak jerasaun sira iha futuru, liuliu tanba impaktu sira husi mudansa klimátika sai aat liután.

“Tanba ida-ne’e, esensiál tebes atu nasaun sira serbisu hamutuk hodi promove unidade, sentidu objetivu komún no dame. Maibé ida-ne’e sai dezafiu ba komunidade nasaun sira-nian no ohin loron governasaun tasi nian aprezenta kestaun seguransa, ekonómiku no jeopolítiku sira ne’ebé urjente liu iha ita-nia tempu”, hateten.

Xanana adianta disputa sira ne’ebé metin liu iha mundu maka kona-ba fronteira marítima sira. Tensaun sira ne’ebé aumenta daudaun ne’e akontese durante períodu ida ho perturbasaun no dezorden globál.

Nia salienta ho enfrakesimentu husi sistema legál, ekonómiku no komérsiu internasionál sira ne’ebé harii hafoin funu mundiál daruak. Ida-ne’e estraga konfiansa, kooperasaun no dezenvolvimentu globál. Tanba ne’e mak agora, liu fali uluk, tenke serbisu atu tane aas lei internasionál no harii solidariedade globál.

Nia dehan lei internasionál fó lian ba nasaun ki’ik sira no direitu no dignidade bele hetan protesaun la hó rekursu ba violénsia.

Tanba ne’e, mak Timor-Leste filafali ba direitu internasionál hodi defende direitu soberanu no rezolve fronteira marítima ho Austrália liuhusi diplomasia no diálogu, konklui tratadu fronteira marítima dahuluk tuir mekanizmu Konsiliasaun Obrigatória UNCLOS nian.

“Lei fornese enkuadramentu ba rezolusaun disputa pasífika, prevensaun ba agresaun no protesaun ba direitu no soberania ba Estadu hothotu, la haree ba sira-nia medida ka podér”, dehan.

Nia lembra katak iha tempu ne’ebé direitu internasionál hetan presaun maka’as, Timor-Leste sente obrigasaun kle’an atu hamriik hodi defende nia. Tanba ne’e maka objetivu husi konferénsia ne’e atu apoia diálogu no kooperasaun, no atu afirma prinsípiu sira direitu internasionál nian, inklui Konvensaun Nasaun Unida nian kona-ba lei tasi nian.

“Ida-ne’e mós oportunidade ida atu diskute kona-ba mekanizmu pasífiku sira hodi rezolve disputa marítima sira, inklui konsiliasaun obrigatória, ne’ebé ami hatene husi ami-nia esperiénsia bele hetan susesu maski iha kazu sira ne’ebé susar liu”, realsa.

Tuir nia, bainhira UNCLOS adota iha 1982, seidauk komprende didi’ak impaktu husi atividade umanu iha tasi sira. Mudansa klimátika seidauk hahú atu aselera asidifikasaun tasi nian ka hasa’e temperatura tasi nian ho ritmu ohin loron nian. Tasi ne’ebé sa’e seidauk to’o iha odamatan nasaun sira Pasífiku nian.

Iha konferénsia ne’e, Xanana konvida ema hotu atu foka ba dezafiu sira ne’ebé mosu daudaun ne’e. “Ha’u hein katak diskusaun sira ohin nian sei enkoraja reflesaun, diálogu no kompromisu foun ida atu salvaguarda tasi sira ne’ebé sustenta ita. Iha Timor-Leste, ita komprende valór konservasaun tasi nian ba biodiversidade no ba harii Ekonomia Azúl ne’ebé sustentavel, ita-nia nasaun haleu ho ahu-ruin sira, inklui iha illa Ataúru ne’ebé iha ahu-ruin sira ne’ebé biodiversu liu iha planeta”, hato’o.

Xanana hateten tinan balun liubá, Estadu Dezenvolvimentu Illa Ki’ik sira fila ba instituisaun legál internasionál sira ba klareza no responsabilizasaun, hodi buka opiniaun konsultivu sira husi Tribunál Internasionál ba lei tasi nian no Tribunál Internasionál Justisa nian kona-ba obrigasaun sira Estadu nian iha relasaun ho mudansa klimátika no protesaun ba tasi.

Paresér konsultivu ITLOS nian maka marku ida. Ba dahuluk, tribunál internasionál ida fó sai ho klaru katak Estadu sira iha obrigasaun legál tuir UNCLOS atu prevene, hamenus no kontrola emisaun gás ho efeitu estufa.

Tuir nia, ida-ne’e importante tebes ba illa ki’ik sira no Estadu tasi-ibun sira hanesan Timor-Leste, ne’ebé kontribui uitoan liu ba mudansa klimátika, maibé lori nia todan boot liu.

Timor-Leste mós sente orgullu hodi kopatrosina rezolusaun ONU nian ne’ebé lidera husi Vanuatu ne’ebé husu paresér konsultivu husi International Court of Justice (ICJ).

“Iha ami-nia submisaun sira, ami hamutuk ho Nasaun sira ne’ebé Menus Dezenvolvidu no Estadu Illa Ki’ik sira iha Dezenvolvimentu hodi husu justisa klimátika, responsabilizasaun ba sira ne’ebé responsavel, no remédiu ba lakon no estragu sira. Ami hein Tribunál nia opiniaun ho interese boot”, hateten.

Tuir akordu istóriku ida-ne’e, ne’ebé adota iha 2023 tuir UNCLOS, hakarak atu proteje biodiversidade tasi nian liu husi jurisdisaun nasionál – dois tersus husi oseanu globál – liuhusi ferramenta sira hanesan área protejida tasi nian, avaliasaun ambientál sira no fahe benefísiu husi rekursu jenétiku tasi nian.

“Ida-ne’e maka pasu boot ida ba governasaun tasi nian ne’ebé ekuitativu no sustentavel liu. Timor-Leste ratifika ona tratadu ne’e iha Setembru tinan kotuk, lakle’ur de’it hafoin Singapura sai nu’udar nasaun sudeste aziátiku dahuluk ne’ebé halo ida-ne’e”, konklui.

Notísia relevante: Papél lei marítima internasionál rezolve disputa marítima no mudansa klimátika

Jornalista: Arminda Fonseca

Edotora: Maria Auxiliadora

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!