iklan

HEADLINE, SAÚDE

Labele Fuma Iha Fatin Públiku

Labele Fuma Iha Fatin Públiku

Fuma sigaru bele mós hamosu kankru ran. imajen/google.

DILI, 13 setembru 2019 (TATOLI)-Xefe Departamentu Kontrola Moras La Hada’et, Frederico Bosco Alves hateten, ábitu fuma iha Timor Leste bazeia ba peskiza, fatór risku ba moras la hada’et iha Timor-Leste hatudu katak ema adultu tinan 18 to’o 69 fuma 70% no labarik idade 13 to’o 15 ne’ebé fuma 35%.

Brosura rejime foun kona-ba kontrolu Tabaku.

“Governu oras ne’e daudaun iha ona Dekretu lei kontrolu tabaku númeru 14/2016 depois ita regula sirkulasaun tabaku ne’e iha ita-nia rai laran iha dekretu lei hateten ona katak bandu, iha públiku la bele fuma,” dehan Xefe Frederico Bosco Alves ba Ajénsia TATOLI iha nia kna’ar fatin Lahane, Eis-SPK Dili, kuarta.

Tuir xefe departamentu ne’e, primeiru bandu ona tabaku sigarru sira ne’e tama mai Timor-Leste tenke uza embalajen ne’e rekomenda husi Ministériu Saúde no mós ninia kompozisaun ne’e tenke mínimu tebes no tuir rekomendasaun ne’ebé Ministériu Saúde fó.

Segundu, bandu para labele fa’an sigarru sira ne’e iha dalan públiku no ba mós labarik ki’ik sira tanba lei ne’e mensiona katak iha dalan públiku ka iha transporte laran labele fuma no iha edifísiu públiku mós labele fuma no funsionáriu públiku sira mós ita ezije labele fuma.

“Ne’e hanesan meius ida para Ministériu Saúde foti atu redús númeru fuma nian no meius seluk mak Ministériu Saúde kontinua nafatin liuhusi ita-nia planu atu bandu (fa’an sigarru) iha dalan públiku sira”.

Nia dehan, atu halo prevensaun ba fuma ita mós bandu ba atividade sira hanesan atividade fízika, atividade desportiva no mós konsertu sira ne’e ita bandu para atividade ne’e labele hetan apoiu husi kompañia sira ne’ebé prodús sigarru ne’e para sira labele halo promosaun dehan sigarru ne’e di’ak.

“Kurríkulu eskola ninian koko introdús ba estudante sira para impaktu husi fuma oinsá atu proteje sira para sira la bele koko fuma,” informa Xefe Departamentu Frederico Bosco Alves.

Nia kompara, ita liga ba ekonomia katak ema ne’ebé fuma iha família mós afeta loron ida $1.50 ka loron rua $ 3 dolar. Se nia funsionáriu ka nia servisu iha fatin ne’ebé de’it fulan ida nia manan 250 dolar, fulan ida gasta ba sigarru hamutuk 90 dolar, depois nia moras ona gasta osan aumenta tan ba nia tratamentu ne’ebé impaktu ba ekonomia forte tebes.

Xefe Departamentu, Frederico Alves esplika, Ministériu Saúde mós halo promosaun ba la’ós fuma sigarru de’it maibé ba mós ba ekonomia uma laran hanesan osan iha gasta hola sigarru ida ne’e mós impaktu boot ida.

Fuma iha fatin públiku hanesan iha transporte públiku, edifísiu públiku, fatin desportivu, fatin rekreativu ninian hanesan Largo no Ponte BJ Habibie, loloos fatin públiku hanesan ne’e ema labele fuma.

Atu asegura no implementa lei ida ne’e la’ós papél Ministériu Saúde ninian maibé tenke sura mós Ministériu relevante hanesan Ministériu Turizmu no Ministériu Turizmu rasik mak oinsá atu halo kontrolu ba ida ne’e.

Labele fuma iha transporte públiku nia laran, Ministériu Saúde hakbesik aan ba halo advokasia ba PNTL (Polísia Nasionál Timor-Leste) no Dirasaun Nasionál Transporte Terrestre para aplika sansaun ba ema sira ne’ebé mak fuma iha transporte públiku laran no iha dalan públiku sira.

Lideransa lokál sira mós iha koñesimentu para oinsá atu implementa lei ida ne’e para asegura, tanba ita-nia jornada ka atividade no responsabilidade ne’e sei boot.

Advokasia tenke maka’as nafatin no halo relasaun di’ak ho ministériu relevante sira. Maibé, Ministériu Saúde advokasia nafatin ba parte kompetente sira atu nune’e sira bele iha responsabilidade sira nian no toma medida ba iha dekretu lei númeru 14/2016 para no dekretu lei ne’e la’ós vale de’it ba Ministériu Saúde maibé ne’e ba estadu Timor-Leste nian.

“Ita ko’alia kona ba fuma ne’e fuma iha oin rua; fumadór ativu no pasivu katak ema ne’ebé fuma ho ema ne’ebé horon sigarru suar mak hamutuk 70% ne’e ba ema adultu,” esplika Xefe Departamentu Frederico Bosco Alves.

Xefe Departamentu Kontrola Moras La Hada’et ne’e, iha biban hanesan, hato’o mós mensajen ba juventude sira ne’ebé fuma katak buka meius oinsá atu hapara fuma tuir ita ida-idak nia vontade de’it. Karik, iha difikuldade ruma, hakbesik ba sentru saúde sira para médiku sira ajuda ita atu halo tratamentu lalais”.

Kona-ba fuma ne’e, Aliansa Nasionál Tabaku Timor-Leste (ANTL), iha loron 05 setembru 2019 bolu atensaun ba komunidade tomak liuliu iha Munisípiu Dili  atu oinsá  bele fó atensaun di’ak liután ba prevensaun no kontrolu moras la hada’et iha Munisipiu Dili nian

Iha dalan barak oinsá ita atu halo prevensaun ka kontrolu ba moras la hada’et no dalan ida mak oinsá ita konsumu hahán ne’ebé saudavel no ita moris iha ambiente ne’ebé moos moris iha ambiente ne’ebé la kontamina ho sigarru nia su’ar ka moris iha ambiente ne’ebé saudavel.

“Tanba ami-nia papél hanesan organizasaun ida no ami-nia servisu la’ós atu kura maibé ami-nia servisu atu halo prevensaun no ajuda ema atu hadook aan husi fatór risku sira ne’ebé ema hetan moras la hada’et hanesan atakasaun fuan, kankru, diabetes, abortu no moras sira seluk tan,” dehan Diretór ANTL, Sancho Belito Fernandes ba mídia sira liuhusi konferénsia imprensa, relasiona ho segundu semana mundiál asaun hodi prevene no kontrolu moras la hada’et iha Administrasaun Munisipál Dili.

Iha semana mundiál ne’e, liuhusi konferénsia imprensa, ANTL mós anúnsiu ona katak moras la hada’et mak moras ida ne’ebé oho ema barak iha mundu inklui mós ita Timor-Leste.

Tuir nia, dadus husi Ospitál Nasionál Guido Valadares (HNGV) hato’o katak tinan ida de’it kuaze populasaun Timór tomak sofre moras la hada’et hamutuk 34.400.

No tinan ida mínimu atus rua mate ba moras la hada’et, entaun husi ami-nia parte hanesan organizasaun servisu ba kontrolu tabaku felizmente tabaku hanesan fatór risku prinsipál no maiór ba moras la hada’et nian.

Ita mós apresia tanba ita-nia estadu Timor-Leste iha lei ne’ebé kapás hodi implementa iha pontu balun ne’ebé ita la’o ho di’ak hanesan embalajen tabaku no Timor-Leste hetan primeiru lugar pakote tabaku ne’ebé di’ak liu iha mundu.

“Ha’u hanoin ida ne’e hanesan ezekusaun, implementasaun dekretu lei kontrolu tabaku númeru 14/2016 ne’ebé ko’alia kona-ba kontrolu tabaku nian”.

Nia esplika, ita-nia estadu Timor-Leste liuhusi Ministériu Saúde no Organizasaun Mundiál  Saúde no autoridade sira, ita iha ona asaun multi-sektorál entaun aproveita ho okaziaun no globál ida ne’e tanba nasaun hothotu sira organiza halo konferénsia ho sira-nia lider,  bolu atensaun  ba komunidade  hotu, sosiedade sivíl, akadémiku sira  inklui mós órgaun estadu kompetente atu kria polítika implementasaun no lei ida  atu nune’e bele tau atensaun, implementasaun planu asaun multi-sektorál ida ne’e hodi bele ajuda  timoroan hodi kontrolu no prevensaun ba moras la hada’et.

“Ami hanoin iha lei ne’e mós iha pontu importante la halimar  mak estabelesimentu Konsellu Nasionál Kontrolu tabaku nian, ami  husu ba Primeiru-Ministru atu  estabelese konsellu nasionál tabaku  iha tinan 2019 ida ne’e nu’udar órgaun integradu husi setór governamentál  sira ne’ebé sei sai mekanizmu di’ak liu hodi implementa ita-nia kontrolu tabaku nian,” nia dehan.

Notísia relevante:Epidemia Fuma Iha Timor-Leste  

Tabaku Risku Liu Ba Kankru Pulmaun

Jornalista   : Felicidade Ximenes

Editór          : Rafy Belo

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!