DILI, 22 novembru 2019 (TATOLI) – Balada sira mós kriatura Maromak nian, hanesan mós ita ema, bainhira bee laiha, duut-maran, rai-maran hanesan bailoron naruk, balada sira mós labele moris ho dignu, balun tenke krekas, moras no mate.
Situasaun ne’e maka akontese iha Jaco, nu’udar illa timoroan nian iha Postu Administrativu Tutuala, Munisípiu Lautem, fatin ne’ebé situada iha parte lorosa’e Timor-Leste nian, ne’ebé konsideradu hanesan fatin turístiku ida ne’ebé beleza tebes hodi atrai turista sira hodi bá haree paizajen iha ne’ebá.
“Ami triste tebes bainhira rusa ho kondisaun sira hanesan ne’e, ami bá Jaco ho ró hodi lori bee, to’o tiha ne’ebá, rusa rona ona ró nia lian, sira halai mai hodi habesik ami hanesan animál sira be ita hamaus iha uma, kuandu ami lori bee hodi fui ba bidón, sira hemu hadau malu”, konta tuir Responsavel Parke Nasionál Nino Konis Santana, nu’udar mós pesoál kontratadu hosi Ministériu Agrikultura no Peska (MAP), Lino de Araújo iha Jaco via telefónika ba Ajénsia TATOLI, ohin.
Rusa hirak ne’e balun sei ki’ikoan no balun boot, sira kahur malu, bainhira sira mai tasi-ibun, haree hanesan karau 40 ka 50, bele hasai sira-nia foto, tanba balada sira mesak furak de’it kuandu haree, la’ós ida ne’e de’it, maibé lekirauk, manu-fuik no seluk tan mós bele aproveita bee ne’ebé lori bá.
Lino salienta iha 15 novembru, rusa inan ida bainhira hosi Jaco atu mai Ualu-Sere, maibé isin krekas loos ona no konsege hodi fó bee, maibé tanba isin la aguenta, ikus mai nia mate, nune’e mós ida mai tan hanesan ne’e, más iha kalan hahoris oan no oan mate, hela de’it nia inan, agora fó hela duut ho bee maibé kondisaun maka la di’ak ona.
Ema ne’ebé lori bee hodi fó bá balada sira iha Jaco maka peskadór sira, maibé bee la sufisiente nafatin, tanba ohin enxe ba bidón sira, fila-fali ka oras ida ou rua bee bele hotu fali ona, balada sira ne’e, la’ós rusa de’it, maibé manu-fuik, lekirauk no seluk tan ne’ebé hotu-hotu mai konsentra hodi hemu.
Tuir Responsavel ne’e katak loloos fó bee ba balada sira iha fulan-agostu, la lójika bainhira ema-boot sira dehan bee sufisiente, maibé lae, tanba bee litru 110 fó dahaat iha fulan ida nia laran.
“Hahú iha agostu, rusa hahú hamrook ona, la’o tun la’o sa’e, empreza Jonize maka oferese bee hodi fó iha fulan-setembru, tanba Governu dehan osan laiha, maibé rusa atu mate hotu”, dehan.
Enkuantu, rusa mate duni, liuhosi observasaun hosi parte florestál nia, nune’e iha 14 novembru, peskadór sira kaer rusa rua hodi kesi no fó bee tanba sai mai li’ur ho kondisaun krekas.
Entretantu, regularmente Ministériu Agrikultura no Peska (MAP) fornese bee hosi Tutuala bá Jaco, kada tinan prevee orsamentu hamutuk rihun $2.
Iha sorin seluk, tuir Diretór Jerál Floresta Ministériu Agrikultura no Peska (MAP), Raimundo Mau, dehan seidauk halo levantamentu ba animál hira maka mate iha Parke Nasionál Nino Konis Santana, maibé bazeia ba informasaun katak rusa kuaze 10 maka mate tanba kondisaun fízika ne’ebé la aguenta ho rai nia manas, bee-maran no ai-tahan sira ne’ebé balada sira atu han mós maran hotu, entaun halo sira mate.
“Ami laiha levantamentu dadus ba rusa hira maka mate iha Jaco, maibé mate iha númeru ki’ik, informasaun ne’ebé ami hetan rusa ne’ebé mate la to’o sanulu. Rusa ki’ik balu tanba kondisaun fízika la aguenta, entaun kuandu tama ba iha basia (fatin tau bee) labele sai filafali no mate de’it iha laran”, katak.
Jaco hanesan illa ida iha Timór, ho área 8 km2, sai hanesan fatin turístiku ida furak ba turista estranjeiru no lokál sira, ne’ebé iha fatin ne’e nakonu mós ho animál fuik oioin.
Notísia relevante : Rusa Kuaze 10 Mak Mate Tanba Kondisaun Fízika La Aguenta
Jornalista : Zezito Silva
Editora : Maria Auxiliadora