DILI, 01 juñu 2020 (TATOLI)–Responsável ba Manajementu Kazu iha Uma Mahon Fundasaun Forum Comunicao Juventude (F-FCJ) Oratorio Dom Bosco, Domingas Perreira, hateten durante janeiru to’o maiu tinan 2020, uma mahon ne’e tau matan ba kazu Violasaun labarik hamutuk 23.
“Agora daudaun ha’u iha hela uma mahon hodi halo atendimentu ba kazu violasaun labarik. Hahú hosi Janeiru to’o Maiu, hamutuk na’in 23. Iha ne’e, ha’u servisu iha uma mahon ba prevensaun no protesaun ba feto no labarik, halo akompañamentu ba labarik sira ne’ebé mak ho kazu, hahú hosi inísiu to’o ramata iha Tribunál,” dehan Domingas ba Ajénsia TATOLI iha uma mahon F-FCJ Oratóriu Dom Bosco, Balide, Dili, segunda ne’e.
Nia esplika, hosi númeru n’e iha feto na’in-19 no mane na’in-haat (4) ho idade menór hotu, ne’ebé iha kazu dominante maka violénsai doméstika, violénsia seksuál no abuzu seksuál.
Tuir Domingas, Kazu sira ne’e hotu agora rejistadu iha Ministériu Públiku no ninia prosesu la’o hela maibé durante estadu emerjénsia ne’e, prosesu la la’o tanba laiha movimentasaun, aplika hela distansiamentu sosiál no fízika. Entaun, labarik sira ne’e nafatin hakmatek iha uma mahon hodi aprende buat ne’ebé mak uma mahon iha uma mahon fó nafatin protesaun ba sira.
Nia hateten, atividade ne’ebé loro-loron labarik sira halo iha uma mahon mak hetan akompañamentu husi ekipa ida husi divizaun Edukasaun Naun Formál ne’ebé fasilita feto boot sira kona-ba suku, halo dosi, nune’e mós iha tempu balun sira tenke hamoos toos, oinsa aprende atu kuda modo rasik iha toos laran, no atividade seluk tan.
Nia esplika liu tan katak, ba labarik sira, ekipa mós hanorin sira kona-ba, oinsa bele aprende lee no hakerek liu-hosi program ida naran alfabetizasaun, tanba iha balun ne’ebé mak ninia kazu ne’e todan, halo nia labele sai duni ba liur, entaun uza tempu másimu hodi aprende iha laran de’it.
“Durante ne’e ami simu kliente sira hosi parseiru sira, hanesan Polisia Nasionál Timor Leste (PNTL), autoridade lokál sira, parte Igreja Katólika, inklui ami-nia parseiru sira hosi PRADET ho ALFELA ne’ebé durante ne’e ami servisu hamutuk hodi halo mós protesaun ba feto no labarik. Hosi parte Governu ami servisu hamutuk ho Ministériu Solidariedade Sosiál no Inkluzaun,” nia esplika tan.
Divizaun ida hosi uma mahon ne’e, nia dehan, hanaran divizaun Out Reach iha ninia servisu halo atividade iha dalan ninin sira, servisu maka sempre la’o iha kalan no dalaruma iha loron maibé kalan mak barak liu tanba bele hetan labarik barak liu iha tempu kalan.
Entaun, nia hatutan, prosesu oinsá labarik bele to’o iha uma mahon mak primeiru, iha balu ekipa hosi uma mahon mak identifika rasik. Bainhira halo aprosimasaun iha dalan, sempre hetan no koko atu ko’alia halimar ho sira didi’ak, bainhira hetan informasaun ruma ne’ebé mak presiza tebes atu salva sira, entaun ekipa hamaus no lori ba hela hamutuk ho ami iha uma mahon ninian.
“Iha uma mahon mak ami foin halo aprosimasaun hodi husu informasaun. Tanba sira presiza tempu atu bele esplora sira-nia problema ba ita. Entaun, presiza tebes tempu ba aprosimasaun,” nia dehan.
Hosi parte parseiru sira, nia hatutan, bainhira sira lori mai no mai kedan ho kazu, entaun kazu ne’e akipa uma mahon koko ba rejistu kedan. Hafoin, Ministériu Públiku tenke haruka notifikasaun mai, sei akompaña to’o delijénsia, ikus liu tama to’o tribunál.
“Bainhira vitima sira ne’e atu fila, ne’e katak kazu ne’e rezolvidu ona. Katak, suspeitu ne’e iha ona nia fatin no sira mós bele fila ona. Dalabarak mós, kuandu atu lori fila ne’e sempre iha problema. Tanba bainhira ita atu fila, ezemplu hanesan kazu insestu, ne’ebe ninia natureza ne’e maka raan ho raan rasik. Tanba ne’e, se temi dehan raan ho raan rasik, bainhira atu halo re-integrasaun ne’e difisil tebes. Tanba ezemplu aman mak halo abuzu ba ninia oan rasik, ne’e, orsida ita lori fila fali ba, ninia inan rasik sei la simu fila fali ninia oan. Aat liu tan mak inan sei julga fali nia oan katak, tanba ó mak ha’u-nia la’en tama kadeia,” nia haktuir.
Entaun, nia hatutan, iha prosesu re-integrasaun mós iha problema boot, nune’e ekipa tenke halo mediasaun ne’ebé presiza tebes tempu.
“Ha’u tenke ba-mai foho bebeik, halo aprosimasaun ho familia, oinsa bele simu fali labarik sira. Tanba uma mahon ne’e hanesan fatin provizóriu ba sira. Tanba fatin di’ak ne’ebé sai duni mahon ba sira maka familia duni,” nia hateten tan.
Nia mós haktuir kona ba dadus tinan kotuk, katak iha na’in-78 no hosi númeru ne’e reinterga hotu ona, hela de’it mak na’in-12 mak kontinua to’o ohin loron, ne’ebé konta hamutuk 23.
“Nee la’ós tanba familia mak la simu. Maibé prosesu mak seidauk ramata,” nia haktuir.
Labarik sira ne’ebé uma mahon tau matan, mai hosi munisípiu 12 inaklui Rejiaun Administrativa Espesiál Oekusi AMbenu (RAEOA).
Kona-ba orsamentu atu apoia atividade uma mahon nian, nia hateten, tinan ida-ne’e uma mahon hetan apoiu hosi Ministériu Solidariedade Sosiál no Inkluzaun ho orsamentu duodésimu hamutuk $54.000 ba tinan ida no laiha programa foun, maibé, kontinua de’it programa ne’ebé iha tiha ona.
“Osan ne’e ba atividade hotu inklui nesesidade ba uma mahon no mós saláriu ba funsionáriu hamutuk na’in-16 inklui seguransa, no Cleaner no kuziñeira,” nia hateten.
Iha fulan Janeiru 2020, Ministériu Solidariedade sosiál no Inkluzaun, hahú fó prioridade no lori esbosu lei Protesaun labarik ne’ebé antes ne’e kaduka iha Parlamentu Nasionál.
Antes ne’e, iha 2016, Proposta Lei Protesaun Labarik kafuka hela iha PN no iha fulan Marsu-Abril 2020 ne’e, MSSI hala’o konsulta públika liuliu ho ministériu relevante sira no sosiedade sivíl atu bele dezenvolve esbosu governu ne’e maibé to’o oras ne’e seidauk hetan rezultadu.
Entretantu, Timr Letse adota konvensaun Direitu Labarik iha tinan 2013, ne’ebé Nasaun Unida adota iha tinan 1989 fó protesaun ba labarik sira.
Notísia Relevante: Governu Sei Submete Fali Proposta Lei Protesaun Labarik Ba MAPK
Jornalista: Cipriano Colo
Editór : Cancio Ximenes
