DILI, 12 novembru 2021 (TATOLI)—Manu-fuik no manu-maus sira sei toba hakmatek. Sidade Dili monok. Ema sira be hela iha Sidade Dili, balun sei toba nakoron. Ha’u haklelak an hadeer, la sente, foin mak tuku 05h00 dadeersan. Ha’u tuur hakmesak an, hanoin beibeik responsabilidade ida-ne’ebé ema rezisténsia nia emar sira tula ba ha’u-nia kbaas leten.
Ha’u sente todan. Laran ne’e todan be todan. Maibé, iha momentu ne’ebá, ha’u hatene, iha loron ida-ne’e ai-funan Sebastião Gomes nian. Iha horisehik lorokraik (segunda, 11 novembru 1991), Koordenadór Manifestasaun, Gregório Saldanhã no Jacinto Alves, husu ha’u atu bele dirije orasaun hosi Igreja Motael to’o mai Semitériu Santa Cruz.
Notísia Relevante: Sé Mak Responsabiliza? Xanana Gusmão!
Maske sente todan, atu ba tuir misa ka lae, maibé iha tersa (12 novembru 1991) dadeersan ne’e ha’u hakat lais ba igreja Santo António Motael atu misa ba ai-funan Sebastião Gomes nian. Ha’u to’o iha igreja Motael, juventdude lorico asswa’in sira la’o nadodon, la’o ho hakmatek nakonu iha resintu igreja Motael, atu tir misa ai-funan ne’ebé dirije hosi Pe. Alberto Ricardo da Silva (depois sai bispu Dioseze Dili, 2004-2015).
Hafoin misa amata, iha igreja Motael, loloos ha’u tenke sai karreta hosi José Manuel Fernandes nia maun Agostinho nia karreta mak tula ha’u ho TOA (autoflante), nune’e ha’u bele dirije orasaun.
Maibé, nune’e misa ramata, ema no karreta mós laiha. Entaun, ami mai, ami reza rungu-ranga de’it ona tanba ema barak iha prosisaun (manifestasaun) hosi Motael ba semitériu Santa Cruz laran rungu-ranga. Entaun ha’u la’o ho Francisco de Sousa, ami rua la’o hamutuk to’o iha lampu merah, hafoin ema baku no sona ona kolega feto oan ida iha KODIM (Koma Militer) ne’e.
Entaun ami mós la’o nafatin mai ho makaas. Iha ne’e, ha’u dirije reza mós la loos ona tanba manifestante sira só hakilar de’it “Viva Timor-Leste” no reza mós la’o la loos hotu ona. Entaun mai to’o iha lampu merah besik loza Hello Mister nian ne’e, hetan maun ida lori Taksi no nia bolu ha’u; “Mana, mai de’it ona hodi ita ba lalais ona iha semitériu Santa Cruuz. Lae, orsida ita iha kotuk araska mana”.
Entaun to’o iha Eskola Externatu São José Balide, ha’u tun iha ne’ebá hodi hateten ba kolega sira kalma oituan atu ami la’o hamutuk hodi reza. Maibé, labele duni konvense ema sira-ne’e, tanba ema barak demais no ita labele kontrola, satán haruka sira reza tutuir dalan. Ulun moras tanba ema la’o liu ba malu ne’e, nia lian, ita rona-ba, hanesan banin nia lian be liu kona iha ita-nia tilun-hun ne’e.
Entaun, to’o ona iha simitériu Santa Cruz, depois kolega sira balun sa’e on aba moru odamatan boot Santa Crus nia leten, halekar spanduk no hakilar “Viba Timor-Leste” hetok makaas liután. Iha ne’e, Gregório Saldanha bolu fila-fali ha’u atu dirije orasaun ho reza. Entaun, ha’u mós komesa foti-fali TOA (autoflante) ne’e no ha’u ka’er hodi dirije fila-fali orasaun.
Notísia Relevante: Levi Bucar: “Ita-Nia Raan Maten Ne’e Dois La Halimar!”
Ha’u foin reza “Pai Nosso” (Ami Aman) tolu (3) de’it, la’o fila ona atu ba Sebastião Gomes nia rate, ha’u haruka kolega sira-ne’ebé iha moru leten tun hotu ona mai atu halo lai orasaun no lori lai aifunan ba tau iha kolega Sebastião Gomes nia rate no sai mai mak ita foin bele halo fali ita nia manifestasaun.
Iha momentu ne’ebá, susar uitoan ona atu ita kontrola malu. Iha biban ne’ebá, iha juventude balun tun duni hodi moru leten ne’e no ami la’o duni to’o iha kapela nia oin, eh hakfodak, ema langsung tiru. Iha momentu tiru iha ne’e, entaun ha’u mós kaer TOA ne’e tama langsung iha kapela “Pai Nosso” nia laran no TOA ne’e ha’u rai de’it iha meza leten.
Ami-nia kolega feto barak iha ne’ebá no Max Stahl iha ha’u-nia sorin kedas, no kolega mane sira ne’ebé ema tiru-kanek ne’e, sira ajuda malu hodi tama ona ba kapela Pai Noso laran. Entaun, iha ne’ebá ami barak, ami komesa reza nafatin. Tanba, ita ho reza automatikamente tropa indonézia haree ita hanesan tauk uitoan. Tanba, orasaun no mós tanba ita tama ona ho relijiaun, sira halo arbiru mós tauk. Maibé, reza ba reza mai, militár sira hetok tiru arbiru liuután ona.
Entaun, ami reza, reza no reza to’o militár ida-nia oan. iha ne’e koñesidu hela, nia-inan aman agora iha Indonézia, nia tropa 744, nia mak tama ba husu ami; “Sé mak ohin fó TOA ne’e ba imi”. Sorte nia la husu katak sé mak ohin ka’er TOA ne’e. Entaun ema hatudu ha’u, ha’u mate liu kedas, maibé Maromak tulun no ida-ne’e la akontese.
Bainhira nia husu sé mak ohin fó TOA ne’e ba imi, entaun ema hotu-hotu hatán katak igreja mak fó. Hafoin ne’e, nia dehan ba ami; “Imi reza ba reza mai mós, saugate de’it. Maromak la rona ona imi tanba imi halo sala tiha ona”.
Maibé ami reza nafatin to’o kolega sira kanek ne’e ema hodi mai no sira mate ne’e ema hiit tau ba karreta (HINO) atu lori sai. Depois, la kleur, militár sira-ne’e lori karreta bee-nien (Bombeiru) ne’e mai fase halo moos hotu raan sira iha estrada laran, kaereta kuaze lima. Bainhira ami foin sai ikus hosi kapela no ami atu sai, sira haruka ami forma hotu iha kapela nia oin, sira halo video hotu kedas, depois mak ami foin sai hodi fila ba uma.
Iha momentu reza no bapa sira tiru, ha’u sente tauk tebe-tebes. Agora ita atu halo nusa. Iha tempu luta nian ema hotu hatene katak feto ne’e kuandu sira ka’er kona, nunka mais iha tempu, sira la husik no automatikamente bapa sira viola. Maibé, ha’u só hanoin de’it, parese ida-ne’e mak ikus ona ba ha’u. Maibé, ha’u ha’u reza nafatin no ha’u fiar Maromak hamutuk ho ha’u nafatin no ha’u-nia aman mós matebian, mate hakoi iha semitériu Santa Cruz nia klamar.
Ha’u-nia aman mós iha 1982 bapa sira kaer nia, hodi ba KORAMIL (Komando Rayon Militer) Becora, bapa sira baku, nia sofre to’o nia moras no mate iha 1984. Iha momentu ne’ebá, ha’u-nia tinan 10, ami hotu iha KORAMIL semana ida ho ami-nia inan-aman. Entaun, iha kapela Pai Nosso laran, hau reza ba ha’u-nia aman nia kalamar, tanba ha’u hatene ha’u-nia aman luta ba rai ida-ne’e no sei salva ha’u hosi perigu ne’e.
Karik, ha’u-nia aman nia klamar iha ne’ebá moris bele ajuda ha’u. Iha momentu ne’ebá, iha semitériu laran, ha’u lakohi halo foer ha’u-nia an, tanba ita kuandu halo foer ita-nia an, ema hatene katak ita tuir manifestasaun. Ita tenke bosok. Entaun, ha’u tuur hanesan ne’e de’it no ha’u enkosta (sadere) hela ba parede kapela Pai Nosso nian ne’e no ha’u hafuhu sai hela ba li’ur atu haree saida mak akontese iha li’ur ne’ebá.
Notísia Relevante: Militár Sira Lori Karreta “HINO” Sama-Mate Vítima Masakre Santa Cruz
Uluk ha’u-nia fuuk sei naruk. Jornalista Max Stahl mak sempre dada ha’u ba kotuk no hateten ba ha’u “Ó tenke kuidadu an”. Entaun, hanesan ne’e, ha’u hateke ba li’ur ne’e, tropa indonézia sira komesa hiit ona kolega sira-nia mate-isin, sira hiit no soe-sa’e ba karreta “HINO” nia laran, lahatene atu lori ba ne’ebé. To’o ikus, bapa sira fase moos estrada iha portaun boot semitériu Santa Cruz nian ne’e, fase halo moos para raan ruma labele fakar no belit iha estrada laran, to’o ikus mak sira foin haruka ami sai.
Triste ida, triste tebes. Fuan ne’e moras. Ita lahatene, ita-nia moris. Iha loron ida-ne’e, ita atu mate ka sira atu lori ami ba ne’ebé, ita lahatene no ita entrega an totál ba Maromak de’it. Se Maromak hakarak ami moris, husik ami moris maibé se Maromak la hakarak ami atu moris, ami simu de’it ona. Moris ne’e hanesan laiha tiha na’in no laiha esperansa atu moris.
Momentu iha kapela Pai Nosso laran ne’e, ami feto hamutuk 10-resin mak bapa sira haruka ami fila, depois hela hamutuk ho kolega mane sira ida ema tiru-kanek ona ne’e mak saliva an iha kapela Pai Nosso nia laran.
Momentu bapa sira tiru, ha’u-nia fiar só Maromak de’it ona. Tanba ha’u hatene Maromak bele halo buat hotu-hotu no ha’u-nia aman matebian bele ajuda ha’u iha momentu ne’ebá, no ho matebian sira seluk.
Ha’u só tuur helik de’it iha sikun ne’e, atu ha’u-nia roupa labele foer. Tanba, ita-nia roupa foer, ema deskonfia ita ba tuir maifestasaun. Entaun, ha’u halo ha’u-nia isin ne’e mós nafatin hodi buat ida labele kona ha’u. Ne’e mak sira mai husu ha’u, “Ó halo saida no ha’u hateten ba sira katak ha’u mai tau ai-funan ba ha’u-nia aman nia rate no ha’u halai sai ladi’ak mak agora ha’u iha ne’e hela.” Tanba ha’u mós hela, entaun sira mós lahatene no sira fiar.
Iha momentu manifestasaun ne’e, ha’u halo idade 19 ona. Lahetene, ema atu viola ita ka halo nusa, buat hotu ita entrega an de’it ona, tanba militár mós iha semitériu Santa Cruz nia oin ne’e nakonu. Ita-nia família sé mak atu ba foti ita. Se ita sai, sé mak atu ba foti ita, ema ida laiha.
Maibé, só Padre Alberto Ricardo da Silva (sai bispu dioseze Dili), nia mak ba hasai seminarista sira iha kapela Pai Nosso nia laran. Amo ne’e ha’u-nia profesór, tanba ha’u eskola iha externatu. Ha’u bolu amo Ricardo mós, amo labele haree ba ha’u, tanba nia hatudu katak nia padre no nia mai buka nia seminarista sira.
Entaun, prontu, nia lori seminarista sira sai no ami mak hela. Lahatene, kala Maromak ne’e boot no ami-nia aman no ami-nia matebian sira mak ajuda hotu, ami feto na’in hira iha kapela Pai Nosso laran ne’e, sira haruka ami sai no mane sira mak sira lori sai, maibé ami feto sira-ne’e, sira haruka ami fila ba ami ida-idak nia uma.
Tinan 20 ukun an: povu barak sei terus
Hosi situasaun no akontesimentu barak ne’ebé liu ona to’o agora, Timor-Leste hetan ukun rasik aan ona, ba ha’u sente kontente tanba hosi momentu ne’ebé defisil ita liberta ona ita-nia an no ita-nia nasaun, maibé ita triste uituan tanba buat barak la’o laloos ida.
Notísia Relevante: Zeferina: “Raan Ne’e Manas Hanesan Bee-Manas”
Ema barak sei terus. Ema sira iha área rurál sei terus, tanba ha’u servisu to’o iha Munisípiu 12 inklui RAEOA ha’u la’o hotu, ha’u hatene saida mak ita-nia povu no maluk sira terus. Ha’u haree, povu sira iha ’area rurál ne’e mesak ki’ak no mesa-mesak ema ki’ak tantanan de’it. Kasian tebes! Ema ne’ebé ki’ak, ki’ak nafatin.
Ha’u hetan no hasoru ema susar ne’e, susar demais. Hanesan ema atu asesu ba saúde mós araska. Ita haree iha fulan hira nia laran, ema mate ne’e, mate la hotu. Tuir lolos tenke halo investigasaun ida. Governu tenke haruka estudante hosi universidade ka hosi saúde nian hodi halo investigasaun, moras saida mak halo to’o ema ne’e mate.
Hahan mak halo ka moras mak halo sira mate. Se moras mak sira mate entaun nia problema ne’e saida mak nia hetan moras ida-ne’e to’o nia mate. Ida-ne’e, ita tenke haree to’o iha ne’ebá.
Hanesan, ha’u servisu loro-loron haree ambulãnsia tun, ami iha leten hateke tun mai iha hospital katak sé mak mate tan ona no loron ida ema mate hira ita lahatene. Tanba, ita haree baibain de’it no Governu mós haree baibain de’it la halo buat ida.
Tanba ne’e, ha’u husu ba joven sira atu estuda no estuda, tanba joven sira mak futuru nasaun nian. Alende ne’e, ha’u haree oportunidade di’ak loos ba sira, hanesan ita-nia eskola gratuita ne’ebé Governu fó no ba universidade atu hetan bolsa estudu mós barak loos.
Entaun, ba joven sira agora ne’e tenke estuda mak barak no buka halo asosiasaun hamutuk atu bele hadi’a buat ruma. Ida-ne’e tenke hosi asosiasaun, tanba ho individu no familia ida, labele halo buat ida no labele halo mudansa ruma.
Tanba, uluk ita hetan gaña ne’e tanba hamutuk, hanesan joven uluk atu sé-sé de’it hamutuk, ne’ebé to’o ikus ita gaña ona ita-nia libertasaun ba ita-nia patria. Agora, ita atu liberta ita-nia povu no mukit, ki’ak no saúde, ida-ne’e ita tenke hamutuk no servisu hamutuk ba rai ida-ne’e nia di’ak.
Notísia Relevante: Sobrevivente 12 novembru: sai koordenadora ba unidade TBC atu servi povu
Jornalista : Nelia Fernandes
Editór : Cancio Ximenes
