DILI, 30 janeiru 2023 (TATOLI)– Ministru Finansa , Rui Augusto Gomes, hatete Governu deside introdús impostu seletivu konsumu ba bebida asukarada no tabaku tanba hakarak proteje sidadaun hosi moras sira hanesan kolesterol, diabetes no seluk tan.
“Impostu seletivu ida ne’e la’ós aplika de’it iha Timor-Leste. Nasaun viziña sira mós aplika, ne’ebé agora ita mós aplika. Sé karik la introdús, moras sira kuandu bá ospitál tenke selu, tanba Estadu labele apoia buat sira ne’e tinan ba tinan. Enkuantu ita sei iha fundu mina-rai sei bele bidu tun-sa’e, maibé kuandu laiha Estadu ne’e moris oinsá? Entaun governu presiza introdús excise tax ba produtu sira ne’ebé fó efeitu maka’as ba sosiedade”, Rui Gomes klarifika asuntu ne’e ligadu ho preokupasaun públika kona-ba inflasaun, hafoin hasoru malu ho Xefe Ezekutivu, iha Palásiu Governu.
Ministru realsa inflasaun hanesan kestaun ne’ebé daudaun sai hanesan tema sentrál ba iha debate públiku nian. Iha sorumutu ho Xefe Governu, ministru esplika kestaun ne’e no tuir loloos saida mak akontese ne’e barak liu akontese mak espekulasaun folin no la’ós tanba efeitu inflasaun.
“Sé ita haree ba inflasaun hahú kedas hosi novembru 2020 to’o jullu 2022. Piku inflasaun ne’e iha jullu 2022 to’o 8% no hahú hosi ne’ebá nia komesa tun mezmu ita operasionaliza tiha ona Portu Baia Tibar inflasaun nia tendénsia tun kedas hosi jullu. Entaun, ita hatene katak Portu Tibar ne’e funsiona iha fulan-setembru, tanba ne’e maka ita haree nia impaktu ba inflasaun ladún boot”, nia esplika.
Ho espekulasaun folin signifika ho operasionalizasaun Portu Tibar presu ne’ebé deteta hosi Ministériu Finansa, liuhosi Diresaun Jerál Estatístika hatudu katak inflasaun ne’e mosu hosi 8% tun ba 6%.
“Ne’e faktu ne’ebé iha, karik iha efeitu maibé ne’e kiik. Ministériu halo simulasaun ida inklui mós mudansa iha tasa importasaun 2,5% sa’e ba 5% ne’ebé aplika ba importasaun sasán hotu ne’ebé mai hosi rai-li’ur. Entretantu, Governu haree katak efeitu hosi ne’e nia akresenta séntimu 55 ba foos kilograma 25, signifika antes foos kilograma 25 ho folin $13 maka tuir loloos ne’e sa’e ba $13,55, sa’e maka’as liu karik to’o $14. Maibé saida mak ita asiste, inflasaun presu sira ne’e maka’as tebtebes, liuliu produtu sira ne’ebé sai hosi stock tinan kotuk nian, ne’ebé seidauk afeta hosi introdusaun taxa importasaun”, nia halo komparasaun.
Nia akresenta, governu iha urjénsia atu muda taxa importasaun tanba lakleur tan Timor-Leste adere ba Organizasaun Mundiál Komérsiu (OMK). Kuandu tama ho taxa importasaun 2,5% signifika katak sei labook internamente, enkuantu Timor-Leste sai membru OMK.
“Ha’u hanoin katak ida ne’e maka urjénsia para ita introdús taxa importasaun sa’e ba 5%. Keta haluha katak iha tinan 2008 ba kotuk taxa importasaun ne’e 6% hatún ba 2,5%. Entaun, uluk ita iha kapasidade depois tinan 14 ita laiha kapasidade? Ida ne’e filafali ba kada ema ida nia konsiénsia rasik”, nia relembra.
Governu introdús impostu seletivu konsumu foun kompostu hosi 10% ba karreta ho valór liu rihun $10, 20% ba karreta ho valór liu rihun $25, 30% ba veíkulu ho valór liu rihun $550. Aumenta iha impostu konsumu tabaku ho produtu tabaku seluk hosi $50 kada kilograma sa’e ba $100, impostu konsumu foun $1 kada kilograma ba masin-midar, introdusaun impostu konsumu foun ho valór $3 kada litru ba babida asukarada (fanta, coca-cola, Sunkist, sprite no seluk tan).
Notísia relevante: TANE Konsumidór prefere halo sosializasaun taxa impostu seletivu molok aplika
Jornalista : Antónia Gusmão
Editora: Maria Auxiliadora
