DILI, 09 Abríl 2024 (TATOLI) – Atu responde ba nesesidade rai-laran, liuliu ba produsaun hare maka Ministériu Agrikultura, Pekuária, Peska no Floresta (MAPPF) hakarak hasa’e, kada tinan, kuantidade natar iha kada munisípiu rihun 17, nune’e bele atinje, entre 2024 no 2028, ektare rihun 50.
Timor-Leste iha natar hamutuk ektare rihun 37 iha territóriu maka funsiona no prodús ona hare kulit hamutuk tonelada 92, ne’ebé konverte ba foos iha tonelada 54 iha kada tinan. Maibé, produtu ne’e seidauk atinje ba nesesidade rai-laran, tanba ne’e Governu planeia atu hasa’e kultivu natar hodi redús importasaun.
Tanba tinan-tinan país ho nia totál populasaun 1,3 ne’e importa foos tonelada rihun 135 no ba konsumu nasionál, kada tinan, foos tonelada rihun 131, enkuantu produsaun lokál seidauk bele atinje ida ne’e.
Atu hasa’e volume natar iha kada munisípiu maka Diretór Nasionál Ortikultura, Lúcio Ribeiro, hateten presiza tau atensaun maka’as ba rekursu sira hanesan ema, tratór, mina, fini hare, ai-moruk atu rega ba peste sira, inklui halo mós espansaun ka intensifikasaun ba área sira ne’ebé maka abandonada hela.
“Ita espera tinan ida ne’e ba oin maka konsege hasa’e volume natar ba ektare rihun 17 iha munisípiu sira, ita bele garante kada munisípiu bele prodús foos entre 10 to’o 12% no espera katak molok tinan lima remata bele responde liu 70% ne’ebé Governu deside ona”, nia realsa.
Ba natar sira ne’ebé abandonadu, ministériu tau ona iha planu atu halo mapeamentu no buka ko’alia ho natar na’in sira bainhira sira laiha rekursu atu halo maka ministériu sei ko’alia ho sira atu koordena ho empreza ruma ne’ebé bele halai natar, depois nia rezultadu bele fahe ba rua.
Iha sorin seluk, Diretór-Jerál Kafé no Planta Industriál, Martinho Laurentino Soares, hateten natar sira ne’ebé agora funsiona hela fó produsaun ne’ebé di’ak, tanba hetan ona atensaun maka’as husi ministériu no irrigasaun sira hanesan iha Viqueque-Bee-Bui, iha Baucau, Manatuto-Buluto, iha Ainaro, Maliana I no Covalima fornese bee ho di’ak.
“Planu ministériu nian sei hadi’a tan irrigasaun ki’ik sira, inklui boot tolu ne’ebé tama ona iha planu maka Irabere ho osan millaun $7, Maliana II millaun $12-resin no Modo Buti iha Baucau millaun $17-resin. Irrigasaun sira ne’e hein de’it aprovasaun husi KAFI, kuandu buat hotu loos ona bele aselera ona ninia konstrusaun”, dehan.
Aleinde irrigasaun, iha mós tratór lubuk ida maka ministériu apoiu ona ba komunidade sira no, tuir regra, ekipamentu sira ne’ebé fornese ona ba munisípiu ne’ebé poténsia ba natar ne’e tenke utiliza ho didi’ak ba fila rai. Grupu agrikultór sira tenke fila rai kada loron ektare tolu, nune’e sira bele responde ba meta ne’ebé iha.
Ministériu mós disponibiliza kombustivel ba tratór ida litru 40 hodi fila rai natar kada ektare, tanba ne’e loron ida presiza fila rai ektare tolu hodi atinje ektare rihun 17 ne’ebé ministériu planeia ba kada munisípiu.
“Ita fornese mina ba kada munisípiu entre litru rihun 10 no 15. Mina sira ne’e ministériu fornese depende ba tempu, maibé munisípiu sira maka halo jestaun ho didi’ak hodi uza ba fila rai sira iha natar ne’ebé poténsia”, dehan.
Ministériu espera katak ekipamentu sira ne’ebé disponibiliza ona ne’e iha nafatin kondisaun di’ak no prevee mós rihun $250 hodi uza ba manutensaun karik tratór sira ne’e hetan avaria.
Presiza aumenta númeru estensionista
Diretór Nasionál ba Estensaun no Formasaun Agríkola, Januário Marçal, hateten relasiona ho aumentu produsaun natar, presiza aumenta tan númeru estensionista iha kada munisípiu, nune’e bele garante produsaun hare durante tinan lima nia laran.
“Ita iha ona planu ba tinan ida ne’e hakarak rekruta tan estensionista 200-resin, tanba ita-nia rekursu sira ne’ebé antes ne’e rekruta barak maka idade reforma, inklui balun hetan ona nomeasaun bá fatin seluk. Espera planu rekrutamentu ne’e maka hetan ona desizaun husi ministru bele aselera ona nia prosesu sira”, salienta.
Nia esplika katak estensionista sira-nia papél importante tebes, tanba sira-nia prezensa ne’e atu orienta komunidade sira oinsá atu serbisu di’ak iha natar laran, nune’e bele hasa’e produsaun hare iha nasaun ne’e. Rekursu umanu sira ne’e maka hatene didi’ak tékniku oinsá atu kuda hare ho di’ak tuir liña, nomós oinsá garante bee ba natar sira ne’e.
Tuir dadus, iha estensionista hamutuk 376 ne’ebé rekruta iha 2008-2009, maibe agora hela de’it 317 mak ativu hodi hala’o serbisu tékniku, tanba balun mate ona no seluk reforma.
Prezidente CLN apoia planu hasa’e produsaun hare iha rai-laran
Aleinde ne’e, Prezidente Sentru Lojístika Nasionál (CLN), Gervásio Cardoso da Silva, konsidera katak planu ne’ebé Governu estabele ona iha tinan lima nia laran ne’e nu’udar polítika ida atu hasa’e kualidade no kuantidade produsaun rai-laran, nune’e agrikultór sira tenke serbisu maka’as.
“Daudaun, ita iha foos-rai hamutuk tonelada 1.000 maka asegura hela iha armazein Tíbar. Foos sira ne’e produsaun tinan kotuk nian. Iha mós hare kulit tonelada 460 maka asegura hela iha armazein rua iha Maliana tonelada 160 no Natarbora tonelada 300. Agora, ba tinan ida ne’e, ita-nia Governu hakarak hasa’e produsaun hare maka presiza serbisu maka’as”, realsa.
Nia salienta CLN iha polítika ida mak sosa de’it hare kulit husi grupu kooperativa sira. Maneira ida ne’e CLN halo atu evita manipulasaun foos iha rai-laran, nune’e ema labele kahur foos lokál ho foos importasaun. “Se la’e CLN labele hatene kuantidade foos ba tinan ida nia laran ne’e hira no planu Governu nia atu redús importasaun foos bele saugati de’it”, esplika.
Tanba ne’e, bainhira CLN sosa hare kulit sira ne’e bele sukat ona kapasidade produsaun rai-laran kada tinan, nune’e bele kalkula ho polítika ministériu nian kona-ba hasa’e produsaun hare iha tinan lima nia laran.
Ba tinan 2024, CLN hetan orsamentu millaun $2-resin, inklui ba kustu operasionál. Osan sira ne’e sei uza hodi sosa produtu lokál sira aleinde hare kulit, sosa mós batar no fore-mungu, nune’e bele asegura iha armazein Tíbar hodi responde ba situasaun emerjénsia ruma.
Iha sorin seluk, jerente loja Hakbiit Agrikultura, Teovaldo Soares, informa katak durante tinan haat ezisténsia loja ne’e simu ona produtu lokál sira husi kada munisípiu inklui foos rai ne’ebé agrikultór sira kolleta.
“Husi produsaun foos agrikultór 670 ne’ebé hatama iha loja Agrikultura ne’e transfere ona osan ba sira-nia konta bankária durante tinan haat nia laran millaun $2,3”, informa.
Teovaldo Soares husu ba grupu agrikultór sira atu kontinua hadi’a kualidade serbisu, buka serbisu hamutuk ho ministériu, liuliu estensionista sira nune’e bele hasa’e kualidade produtu lokál no bele hetan produsaun hare ne’ebé di’ak.
Tanba loja Hakbiit Agrikultura fó ona espasu ba to’os no natar-na’in sira iha territóriu hotu atu sai membru permanente hodi hatama produtu ne’ebé sira kolleta, maibé tenke kualidade. Kuandu sai ona membru, grupu to’os no natar-na’in sira maka lori rasik sira-nia produtu bá hatama iha loja.
“Husi 2019 to’o 2023, ita konsege rejista ona grupu hamutuk 670 ne’ebé mai husi parte tolu mak hanesan grupu indivíduu, grupu agrikultura no grupu indústria ki’ik sira ne’ebé halo produsaun ba mina nuu nomós iha empreza balun ne’ebé maka aseita ho akordu sira hanesan Timor Global mós hakarak supply mós produtu sira, ita simu hotu”, dehan.
Jornalista: Tomé Amado
Editora: Maria Auxiliadora
