DILI, 26 Abríl 2025 (TATOLI)—Igreja Katólika ho Governu Timor-Leste, sábadu ne’e, hatudu sira-nia domin no hato’o omenajen ikus ba maktoban Papa Francisco hodi selebra misa funerál iha Tasi-Tolu ba Santu Padre ne’ebé haloot iha Bazilia Santa Maria Maiór iha Roma iha sábadu (26 Abríl 2025) ne’e.
Notísia Relevante: Papa Francisco: Kuidadu ho lafaek sira-ne’ebé hakarak muda imi-nia kultura
Iha misa funeral ne’e, kuaze sarani sira husi Dioseze Baukau, Dili no Maliana, kuaze 400.000 mak partisipa no Nai-Lulik sira kuaze ema 100 mak marka prezensa, hodi akompaña misa ne’ebé prezide husi Bispu Dioseze Baucau, Don Leandro Maria Alves.
Haree ba partisipasaun sarani sira-nian no liuliu madre no padre sira-nia nia prezensa iha misa funerál Papa Francisco iha Tasi-Tolu, famu hikas fali konsagradu no konsagrada sira, seminarista no katekista sira iha Igreja Katedrál Immakulada Conceição, Vila Verde, Dili, iha tersa (10 Setembru 2024) liubá ne’e.
Iha nia diskursu, Papa Francisco halo reflesaun ida kona-ba mina-morin hanesan kmanek ida-ne’ebé Timor-Leste iha no kmanek ida-ne’ebé Maromak fó gratuitamente no imi hotu simu misaun atu haklaken tanba imi mak kristu nia mina-morin no evanjellu nia morin.
“Ha’u hakarak atu halo refleksaun ho imi kona ba ida-ne’e duni: mina morin, Kristu nia morin no Evanjellu nia morin. Ida ne’e mak kmanek (dom, gift) ne’ebé imi iha, kmanek ne’ebé fó tiha ona ba imi gratuitamente, ne’ebé imi sei rai didi’ak, no ita hotu simu misaun atu haklaken. Haloot morin ho kuidadu, katak rai didi’ak kmanek Evanjellu ne’ebé Na’i Maromak haraik ba rai Timor-Leste ida né’e, no haklaken morin,” Papa Francisco hateten iha ninia diskursu wainhira hala’o enkontru ho bispu, padre no amdre sira iha Salaun Igreja Katedál Immakulada Conceição Dili, tersa (10 Setembru 2024).
Atu reflesaun ne’e sai kle’an liu, Agência TATOLI públika hikas Santu Padre Papa Francisco nia dikusru kompletu;
SANTU PADRE PAPA FRANCISCO NIA DISKURSU KOMPLETU
Maun-alin Bispu doben sira,
Padre no Diákonu doben sira,
Konsagrada, Konsagradu no seminarista sira,
Katekista doben sira,
Maun-alin Bin-feton sira, bom dia!
Sira nurak liu (seminarista, foin-sa’e konsagrada) barak mak hamriik hela iha li’ur. Tanba né’e mak, wainhira ha’u haree bispu, ha’u dehan ba nia katak nia tenke halo katedrál boot liután, tanba ema tuir vokasaun barak nuné’e grasa boot ida. Ita agradese ba Nai, ita agradese mós ba misionáriu sira-ne’ebé serbisu iha né’e molok ita to’o mai.
Wainhira ita haree ema ida-ne’e Katekista Florentino de Jesus Martins, tinan 89. Papa dehan ba nia katak nia “halai taru ho apóstolu São Paulo”, ne’ebé serbi nu’udar katekista iha nia vida tomak, ita bele komprende grasa misaun ne’ebé konfia ba nia. Ita agradese ba bensaun boot ida-ne’ebé Na’i haraik ba Igreja ida-ne’e.
Ha’u haksolok ohin bele iha imi-nia leet, iha kontestu viajen ida-ne’ebé ha’u haree ha’u-een nu’udar peregrinu iha rai Oriente sira. Ha’u agradese Don Norberto do Amaral nia liafuan hirak ne’ebé nia dirijiemai ha’u, hodi fó hanoin katak Timor-Leste nasaun ida “iha mundu nia ninin”.
Ha’u mós mai husi mundu nia ninin, maibé imi mai husi ninin liu fali ha’u. Ha’u hakarak dehan: rai ida-ne’e, tanba nia iha duni mundu nia ninin mak nia iha Evanjellu nia sentru! Né’e paradoksu ida-ne’ebé ita tenke aprende: tuir Evanjellu, ninin sira mak sentru; Igreja ida ne’ebé la iha kapasidade atu ba to’o mundu nia ninin sira, no subar-aan iha sentru, Igreja ne’e moras boot.
Maibé, wainhira hateke ba li’ur, Igreja haruka misionáriu sira ba rai ninin sira ne’ebé sentru, sentru Igreja nian. Obrigadu tanba imi iha mundu nia ninin: ita hatene loloos katak, iha Kristu nia fuan, rai ninin ezisténsia nian mak sentru. Evanjellu nakonu ho ema, figura no istoria ne’ebé moris iha ninin, iha fronteira sira maibé Jesus konvoka-bolu sira, halo sira nakfilak sai protagonista ba esperansa ne’ebé Nia lori mai.
Ha’u haksolok hamutuk ho imi no tanba imi, basá imi mak Na’i nia eskolante sira iha rai ida-ne’e. Wainhira ha’u hanoin kona-ba imi-nia kolen no dezafiu sira-ne’ebé imi enfrenta, ha’u hanoin hetan fali testu ida husi Evanjellu São João nian, ne’ebé fó inspirasaun duni no konta epizódiu ternura no intimidade ne’ebé akontese iha Jesus nia amigu sira, Lázaru, Marta ho Maria sira-nia uma (kfr. Jo 12, 1-11). Iha momentu ida, sira han hela, Maria [“hola mina morin litru ida ho folin bot hodi kose Jesus nia ain, no hamaran ho nia fuk. Mina nia morin hakonu uma laran tomak”] (v. 3).
Maria kose mina ba Jesus nia ain no uma laran nakonu ho mina ne’e nia morin. Ha’u hakarak atu halo refleksaun ho imi kona ba ida-ne’e duni: mina morin, Kristu nia morin no Evanjellu nia morin. Ida ne’e mak kmanek (dom, gift) ne’ebé imi iha, kmanek ne’ebé fó tiha ona ba imi gratuitamente, ne’ebé imi sei rai didi’ak, no ita hotu simu misaun atu haklaken. Haloot morin ho kuidadu, katak rai didi’ak kmanek Evanjellu ne’ebé Na’i Maromak haraik ba rai Timor-Leste ida né’e, no haklaken morin.
Primeiru, kona ba haloot morin. Ita presiza nafatin atu fila ba orijen ka hun, ba kmanek ne’ebé ita simu nia hun, kmanek sai sarani, Padre, konsagradu/konsagrada ka katekista. Ita simu Maromak rasik nia moris liuhusi Nia Oan, Jesus, ne’ebé mate tanba ita, no fó Espiritu Santu mai ita. Ita nia-aan kose ona ho Mina ksolok, no nu’udár Apostolu Paulo hakerek, “ita mak Kristu nia morin ba Maromak” (2 Cor 2, 15).
Bin-feton doben sira, maun-alin doben sira…
Imi mak Kristu nia morin! Metáfora ida-né’e la fuik ba imi: iha rai Timor ne’e, moris ai-kameli barak tebes, ho nia morin ne’ebé ema seluk ka nasaun seluk apresia no buka atu hetan. Biblia rasik hahí ai-kameli nia valór, wainhira haktuir katak liurai-feto Sabá vizita liurai Salomão, no oferese ai-kameli (kfr. 1 Rs 10, 12). Ha’u la hatene, keta liurai-feto Sabá, antes de ba hasoru Salomão, pára iha Timor-Leste atu lori ai-kameli husi né’e karik!
Maun-alin bin-feton sira…
Imi mak Kristu nia mina-morin, mina-morin ne’ebé murak liu mina-morin rai Fransa nian! Imi mak mina-morin Kristu nian, mina-morin Evanjellu nian iha rai ida-né’e. Nu’udár ai-kameli, ho tahan matak buras nafatin, moris no fó fuan, nuné’e mós imi disipulu misionáriu sira-morin ho Espiritu Santu atu haburas Maromak nia povu santu fiél nia moris.
Maibé ita keta haluha buat ida: ita sei rai didi’ak ho kuidadu makáas mina-morin ne’ebé ita simu husi Na’i, hanesan Maria husi Betânia rai ketak didi’ak ba Jesus de’it. Nune’e mós, ita tenke rai domin. Keta haluha lia ida ne’e: ita tenke rai domin ne’ebé Kristu haraik atu hamorin ita-nia vida, atu domin ne’e la nabeen tiha no nia morin la lakon.
Ne’e katak sá? Ne’e katak hatene tuir kona-ba kmanek ne’ebé ita simu–buat hotu ne’ebé ita iha né’e kmanek (dom, gift), presiza iha konsiénsia no hatene kona ba ida-ne’e–hanoin beibeik katak mina-morin la’ós ba ita, maibé atu kose ba Kristu nia ain, liuhusi haklaken Evanjellu, hodi serbi ba ki’ak sira; né’e signifika haree tuir ita-aan rasik, tanba mediokridade ho tibieza espirituál hafuhu nafatin.
Ha’u hanoin kona ba buat ida-ne’ebé Kardeál De Lubac dehan kon- ba mediokridade no mundanidade: “Buat aat liu ne’ebé bele akontese ba ema feto ho mane Igreja nian mak monu iha mundanidade, mundanidade espiritual”. Kuidadu-aa ho atensaun bá, atu rai didi’ak mina-morin ida-ne’ebé fo moris klé’an ba ita.
Ha’u hakarak atu akresenta tan buat ida: ita hateke ba istória uluk ne’ebé liu ona, ba fini fiar (fé) nian misionariu sira kuda iha ne’e ho gratidaun. Ema na’in tolu (3) ne’ebé ohin ko’alia ba ita, Irmã ne’ebé moris nia vida konsagrada tomak iha ne’e, Padre ne’ebé hatene akompañ nia povu iha tempu difisil dominasaun estranjeira; ho diákonu ne’ebé nunka para haklaken Evanjellu no sarani ema. Ita tetu uitoan kona-ba ezemplu tolu ne’e–sira reprezenta ita-nia Igreja nia istória.
Mai ita hadomi buat hirak ne’ebé iha tiha ona molok ita to’o mai. Ne’e mak fini ne’ebé kuda iha ne’e, hanesan eskola formasaun agente pastorál, no buat seluk-seluk tan.
Maibé ida-ne’e natoon? Loos duni, ita tenke kehe nafatin ahi fiar (fé) nian. Tanba ne’e mak ha’u hakarak dehan ba imi: keta haluha haklé’an liután imi-nia matenek kona ba dutrina Evanjellu nian; keta haluha atu haklé’an tasak formasaun espirituál, katekétika no teolojika, tanba buat hirak ne’e hotu serve atu haklaken Evanjellu iha imi-nia kultura, no la’o hamutuk ho ida né’e, serve atu purifika kultura nia pratika sira-ne’ebé arkaika no dala ruma superstisioza.
Tenke inkultura pregasaun fiar nian iha imi-nia kultura, no imi-nia kultura tenke liuhusi evanjelizasaun. Ida-ne’e aplika ba povu hotu-hotu, la‘ós ba imi de’it. Se Igreja ida laiha kapasidade atu inkultura fiar (fé) ka atu ko’alia kona-ba fiar (fé) ho imi-nia rain nia valor rasik, Igreja né’e sei sai igreja etisista ka moralista no sei laiha fekundidade. Iha buat furak barak iha imi-nia kultura. ‘
Ha’u hanoin, espesialmente, kona-ba imi-nia fiar (fé) iha resureisaun-moris hi’as, no prezensa klamar matebian sira-nian. Maibé buat hirak ne’e hotu, presiza purifikasaun tuir naroman Evanjellu ho dutrina Igreja nian. Ha’u husu favór, haká’as-aan ba atu kaer responsabilidade ida-ne’e, tanba “kultura hotu-hotu no grupu sosiál hotu-hotu presiza purifikasaun no maturasaun”.
Ita to’o ona ba segundu pontu: haklaken morin. Igreja iha atu evanjeliza no Maromak bolu ita atu lori moris nia morin-midar, vida foun Evanjellu nian ba ema seluk. Maria husi Betania la uza mina-morin murak atu hamorin nia-aan rasik, maibé atu kose ba Jesus nia ain. Nune’e, nia habelar morin ba uma laran tomak. Lóoo duni, Evanjellu Markus nian hateten momoos liután katak atu kose mina ba Jesus, nia baku-rahun botir mina-morin (kfr. 14:3).
Evanjelizasaun akontese wainhira ita iha aten-barani atu baku-rahun botir mina-morin, loke “kulit” ne’ebé taka metin ita iha ita nia-aan rasik, no aten-barani atu husik ba kotuk relijiozidade baruk-teen no komodista ka buka di’ak de’it atu responde de’it ba nesesidade pesoál. Ha’u gosta tebe-tebes liafuan ne’ebé Rosa uza, hodi ko’alia kona ba Igreja-em-movimentu, Igreja ne’ebé la paradu, la halai-hadulas nia-aan rasik– lae, nia la halai-hadulas nia-aan rasik– maibé nakonu ho paixaun atu haklaken Evanjellu nia ksolok ba ema hotu-hotu.
Imi-nia rain ne’ebé iha abut metin iha istória sarani ne’ebé naruk, imi mós ohin loron presiza impulsu evanjelizasaun foun ida, atu habelar Evanjellu nia morin to’o ba ema hotu: hafoin funu tinan barak nakonu ho terus, morin rekonsiliasaun no dame nian; morin kompaixaun, atu ajuda ki’ak sira hamriik fila-fali ho sira-nia ain rasik, no hamosu kompromisu atu foti nasaun nia destinu ekonómiku no bem-estár sosial; morin justisa nian hasoru korrupsaun.
Halo favór ida, atensaun! Dalabarak, korrupsaun bele tama iha ita-nia komunidade sira, iha ita-nia parokia sira. Liuliu, tenke habelar Evanjellu nia morin hasoru buat sá-de’it mak hatún, desfigura (halakon-oin) to’o sobu ema-nia moris; hasoru buat aat sira-ne’ebé lori laran mamuk no terus, hanesan, hemu tua ka alkólizmu, violénsia, no falta respeitu ba feto. Jesus nia Evanjellu iha kbit atu transforma realidade nakukun sira-né’e atu hahoris sosiedade foun ida. Hasoru fenomenu falta respeitu ba feto sira, mensajen ne’ebé imi feto konsagrada sira fó, mak dehan katak–feto sira mak Igreja nia parte importante liu, tanba sira mak kuidadu ema sira-ne’ebé ki’akliu no fraku-liu: sira kuidadu, akompaña sira.
Ha’u foin mai husi uma mahon akollimentu furak ba sira ne’ebé ki’ak-liu. Eskola Irmã ALMA sira-nian ba labarik ki’ik-oan ho defisiénsia. Irmãs doben sira, ha’u husu imi sai inan ba Maromak nia povu; anima imi nia-aan atu “hahoris” komunidade. Sai Inan ba! Ida-ne’e mak ha’u husu ba imi.
Bin-feton doben sira, maun-alin doben sira…
Ita presiza impulsu Evanjellu nian ida-ne’e; tanba ne’e mak ohin loron ita presiza ema konsagrada, konsagradu, Padre, katekista ne’ebé apaixonadu, katekista ne’ebé preparadu no kriativu. Iha missaun, ita presiza kreatividade. Tanba nia testemuñu nu’udar katekista, ha’u agradese ba senhór Florentino.
Nia halo laran hakksolok tebe-tebes! Nia dedika nia tinan moris lubuk ida ba ministériu furak ida-ne’e. Liuliu ba Padre sira, ha’u hakarak dehan ida nune’e: ha’u rona katak povu ko’alia ba imi ho domin no bolu imi ho liafuan “Amu”, nu’udar titulu ne’ebé importante liu iha imi-nia leet, no signifika “senhor”.
Maibé ida-né’e labele halo imi sente superiór ka aas-boot-liu povu: imi mai husi povu, imi moris husi inan sira husi povu, imi boot ho povu sira, no labele haluha kultura povu nian ne’ebé imi simu. Imi la aas ka boot liu. Imi labele monu ba tentasaun orgulluu no podér. Imi hatene oinsá tentasaun podér hahu? Ha’u-nia avó-feto dehan ba ha’u: “Diabu nia tama fatin mak bolsu”; liu-husi né’e mak diabu tama, nia tama beibeik liuhusi bolsu. Ha’u husu favór, labele haree ba ministériu hanesan prestijiu sosiál.
Ministériu katak servisu ida. Se imi ruma la sente-aan nu’udár servidór povu nian, nia presiza ba akonsella-aan ho padre matenek ida atu ajuda nia hetan dimensaun ida-ne’ebé importante tebe-tebes ida-ne’e. Hanoin beibeik mak ida ne’e: ho mina-morin mak ita kose mina ba Jesus nia ain; Jesus nia ain mak, tuir ita-nia fiar, ita-nia maun-alin sira nia ain, hahú kedas husi sira-ne’ebé ki’ak-liu. Sira-ne’ebé ki’ak-liu mak privilejiadu. Ita tenke kuidadu sira ho mina-morin ida-né’e.
Sarani sira iha ne’e nia jestu elokuente wainhira sira hasoru Padre sira, mak kaer imi-nia liman konsagradu, lori ba sira-nia reen-toos nu’udár sinál bensaun. Furak haree iha sinál ida-né’e, Maromak nia povu santu nia domin, tanba padre ida instrumentu bensaun: nunka, nunka, Padre ida bele halo aproveitamentu husi nia funsaun, maibé tenke fo bensaun, konsola nafatin, sai ministru kompaixaun no sinál ba Maromak nia mizerikordia. Sinál ba ida-ne’e mak Padre ki’ak karik. Hadomi ki’ak nu’udár imi-nia kaben.
Bin-feton maun alin doben sira…
Diplomata portugés sékulu XVI, Tomé Pires, hakerek nuné’e: “Komersiante maláiu sira dehan katak Na’i Maromak hamosu rai Timor ba ai-kameli” (The Summa Oriental, Londres 1944, 204). Maibé, ita hatene katak iha morin seluk ida. La’ós ai-kameli de’it, iha tan seluk ida: Kristu nia morin, Evanjellu nia morin, ne’ebé hariku moris no hakonu moris ho ksolok.
Imi, Padre sira, diákonu, konsagrada sira: keta dezanima! Nu’udár Padre Sancho fó hanoin ita iha nia testemuñu ne’ebé hamamar ita-nia laran: “Maromak hatene kuidadu sira-ne’ebé Nia bolu no haruka ba misaun”. Iha momentu difikuldade boot, hanoin ida-né’e: Nia akompaña ita. Mai ita husik Na’i Maromak akompaña ita, iha espiritu ki’ak no servisu nian.
Husi ha’u-nia fuan kle’an liu, ha’u haraik bensaun ba imi. No, hau husu favór atu imi keta haluha reza ba ha’u. Obrigadu.
Ha’u hakarak taka ho obrigadu ida, ho agradesimentu boot ida ba ita-nia ferik-katuas sira: ba Padre katuas sira-ne’ebé gasta sira-nia-aan iha rai ida ne’e; ba konsagrada ferik sira prezente iha né’e, sira extraordináriu duni, fó sira-nia vida. Sira mak ita-nia modelu. Obrigadu!
Notísia Relevante: Papa Francisco: Foinsa’e sira tenke halo barullu no respeita ferik-katuas sira
TATOLI
