LIKISÁ, (TATOLI) – Komunidade suku hitu hanesan Gugleur, Guíço, Lissadila, Maubaralisa, Vatuboro, Vatuvou no Vaviquina ho aldeia hamutuk 50 iha Postu Administrativu Maubara, Munisípiu Likisá, porsentu 97,71 ho apoiu husi Organizasaun Naun-governamentál Internasionál, WaterAid deklara sai nu’udar Área La Soe Fo’er Arbiru (ALFA).
Katak husi persentajen ne’e, komunidade uma-ka’in iha Maubara hamutuk 21.587 abitante husi totál populasaun uma-kain 4.666 tuir dadus estatístiku postu Administrativu Maubara 2015 nian mak iha sintina rasik.
Husi númeru uma-kain 4.666 ne’e, uma-kain 4.110 mak vizitadu husi ekipa tékniku sira ne’ebé kompostu husi Ministériu Administrasaun Estatál (MAE), Ministériu Saúde (MS), Ministériu Obras Públika (MOP) no Ministériu Edukasaun ho serbisu hamutuk Australian Aid, WaterAid, Fundasaun Hafoun Timor Lorosa’e (FHTL) no mós Naroman Timor hodi justifika katak númeru uma-kain ne’e mak kontribui ba porsentu 97,71 ne’e.
“Apoiu kedas dezde 2017, momentu ne’ebá ita hetan apoiu husi governu Austrália liuhusi organizasaun Parseiru Dezenvolvimentu Rekursu Umanu hodi apoiu kona-ba ALFA iha Likisá”, Diretór WaterAid iha Timor-Leste, Justino da Silva, ba jornalista iha Sede Suku Vatoboru, Postu Administrativu Maubara, Munisípiu Likisá, segunda (22/4).
Nia hatutan: “Kle’ur liu mak to’o tinan rua, depois tinan ida ne’e ami taka ami-nia apoia iha ALFA purvolta sete mil ital hodi apoiu deklarasaun (ALFA) ohin ne’e, Bazartete nomós Likisá”.
Justino da Silva hatutan organizasaun internasionál ne’e apoiu de’it mak Munisípiu rua hanesan Likisá no Manufahe. Deklarasaun ALFA iha Manufahi sei akontese iha maiu, tinan ne’e mós.
Nia katak programa ne’e eskada no implementadu tuir polítika governu nian. Eskada sira ne’e fahe tuir kategoria hanesan Kategória I (Saneamentu Zero), Kategória II (Livre Husi Soe Fo’er-Boot Arbiru), Kategória III (Liman Moos), Kategória IV (Livre Husi Fo’er) no Kategória V (Livre Husi Bee Fo’er). “Agora iha eskada segundu mak ALFA ne’e”.
WaterAid nu’udar organizasaun internasionál ne’ebé serbisu ligadu ba bee no ijiene iha nasaun 38 iha mundu.
Tuir dadus populasaun mundiál, populasaun aumenta maizmenus billiaun 7.8. Husi populasaun ne’e, billiaun 2.3 mak la iha sintina no husi númeru ne’e kada minutu rua mak ema mate no maioria ne’ebé mak mate ne’e labarik, tanba rezulta husi ambiente ne’ebé mak la moos.
“Ita nafatin iha kompromisu hodi apoiu, hodi sa’e eskada ALFA ba fali ijiéniku. Entaun ne’e presiza kolaborasaun, apoia, serbisu hamutuk. Hothotu sei la vale kuandu komunidade la partisipa”, friza tan diretór WaterAid.
Iha biban ne’e, Xefe Departamentu Saúde Ambientál MS nian, José Moniz, Perante komunidade katak deklarasaun ALFA no mós sertifikadu apresiasaun ne’ebé MS atribui lider komunitária ne’e hanesan rekoñesimentu serbisu durante tinan hirak nia laran, iha prosesu implementasaun serbisu ALFA nian.
“Maibé ita-nia serbisu seidauk hotu. Se ita haree didi’ak iha polítika saneamentu ne’ebé mak governu aprova, iha ne’ebá hateten katak ita foin mak sa’e eskada rua. Ita sei sa’e to’o eskada lima, ida ne’e mak ita sei moris ho loloos. Agora ita foin mak eskada rua”.
Eskada rua, tuir nia lori tinan barak mak foin bele to’o. “Ita husi eskada ida ne’ebé mak ladi’ak, agora mak ita tama eskada rua. Ita sei ba eskada tolu. Tanba ida ne’e mak dala ida tan ha’u fó parabéns”, kongratula Xefe Saúde Ambientál, José Moniz.
Iha fatin hanesan, reprezentante Administradór Munisípiu Likisá, Renato Moniz Serrão, hateten komunidade Maubara tomak halo deklarasaun ALFA tanba tinan rua kotuk hamutuk ho WaterAid hakarak lori povu moris iha ambiente ida ne’ebé mak moos katak tenke iha sintina, dalan sira tenke moos.
“Tanba ida ne’e mak administradór postu, xefe suku sira mobiliza komunidade iha suku hitu ne’e hodi halo atividade sintina nian. Ohin ita haree katak bazea ba aprezentasaun ohin husi Ministériu Saúde no mai asiste hodi dehan komunidade ne’e preparadu ona hodi iha fasilidade atu moris iha ambiente saudavel iha tempu oin mai”, dehan tan Sekretáriu Munisípiu Likisá, Renato Moniz.
Enkuantu, Administradór Postu Administrativu Maubara, Domingos Alves Correia, alerta ba komunidade no autoridade lokál sira hodi kontinua nafatin mobiliza aan iha ámbitu ALFA nian ne’e hodi garante povu no ambiente ne’ebé saudavel.
Partisipa iha deklarasaun ALFA ne’e mak autoridade lokál, munisípiu no postu administrativu sira, autoridade seguransa nomós komunidade.
Deklarasaun ALFA ne’e sei realiza mós iha Bazartete iha loron 27 nomós loron 30 fulan ne’e iha Likisá vila.
Jornalista: Rafy Belo
Editora: Rita Almeida
