EDUKASAUN, HEADLINE

Buibere Nia Riska, "Dignifika Feto"

Buibere Nia Riska, "Dignifika Feto"

Estudante nain tolu hare hela dezenu nebe artista Feto Timor oan sira pinta hela parede iha kampu Demokrasia hodi dezemvolve sira nia talentu nebe durante nee sira aprende iha Dili, Dili 11 Setembru 2019.Imajen/Antonio Goncalves

DILI, 11 setembru 2019 (TATOLI)—Arte nu’udar mehi ida tanba formula oin-oin labele sai rezumu ida ba realidade ne’ebé orijinál (Immanuel Kant, Filózofu Fenomenalizmu)

Iha loromatan nia okos, iha Bairo dos Grihos, Dili. Loron be manas halo anin be huu mós manas be manas. Biar karreta no motor halai nadodon hasoru malu. Biar ema lubun la’o liu no la liga malu iha fatin ne’e. Maibé, iha fatin ne’e, mosu fenómena úniku ida ne’ebé la baibain no nunka atu akontese.

Pintora no Koordenadora Grupu “Buibere Nia Riska”, Zezinha L. R. C. da Piedade. Foto TATOLI: Cancio Ximenes

Husi dadeer to’o loro-kraik, iha didin-fatuk (tembok) Kampu Futeból Demokrasia nia hun, iha Buibere na’in haat (4) ne’ebé kaer hamaus didin-fatuk ho liman domin. Sira kaer hamaus husi (didin-fatuk) leten tun mai kraik. Pinta husi kraik ba leten. Kahur ka hakores ho neneik husi klaran ba klaran, husi leten ba leten no husi kraik ba kraik. Hatada kle’an “sketsa” husi leten tun mai kraik, fó valór liután ba pintura sira ne’e ho mak fatin nune’e-nune’e hela de’it.

Sira halo lerek saida? Kuriozu. Ha’u hakbesik-aan ba sira. Haree besik liután. Buibere sira ne’e kaer halimar hela buat kabuar naruk ida ne’ebé nia tutun mean-mean (pinxel). Sira kaer hamaus didin-fatuk ne’e, ho buat kabuar ne’e nia tutun be mean, metan, kinur, azúl, no kór oin-oin de’it.

Estudante nain tolu hare hela dezenu nebe artista Feto Timor oan sira pinta hela parede iha kampu Demokrasia hodi dezemvolve sira nia talentu nebe durante nee sira aprende iha Dili, Dili 11 Setembru 2019.Imajen/Antonio Goncalves

Ah! Afínál, buibera na’in haat (4) ne’e kaer hela pinsél ida-idak nian hodi pinta no riska tun-sa’e didin-fatuk [parede] iha Bairo dos Grilhos, Dili, ho figura tuir sira ida-idak ninia ideia no inspirasaun. Sira iha mehi, hanesan Filózofu Fenomenalizmu Immanuel Kant hatete “Arte nu’udar mehi ida tanba formula oioin labele sai rezumu ida ba realidade ne’ebé orijinál”.

“Loro-loron ami pinta mós, ema mai book no goza ami. Katak, imi feto pinta la duun di’ak no pinta lalais uitoan. Ami rona maibé di’ak liu ami nonook hodi pinta ami-nian. Ida ne’e hanesan dezafiu ida hodi hatún ami-nia espíritu atu pinta maibé ami suporta malu nafatin atu labele rona buat sira ne’e. Durante ema sira ne’e la mai kaer ka book ami, ami koko atu ignora tiha lai no ami foku ba ami-nia pintura sira,” dehan Pintora no Koordenadora Grupu “Buibere Nia Riska”, Zezinha L. R. C. da Piedade, ba Ajénsia TATOLI liuhusi entrevista iha Bairo dos Grilhos, Dili, kuarta (11/9/2019), ho nia liman pinta no fó koris daudaun ba liafuan “Feto Labele La’o Livre” iha didin-fatuk ne’e.

Estudante nain tolu hare hela dezenu nebe artista Feto Timor oan sira pinta hela parede iha kampu Demokrasia hodi dezemvolve sira nia talentu nebe durante nee sira aprende iha Dili, Dili 11 Setembru 2019.Imajen/Antonio Goncalves

Maibé nia liman be pinta daudaun, lori pinsél tutun hodi hatudu ba liafuan “LA” hodi hananu ho iis nakonu. “Ida ne’e ha’u pinta seidauk hotu. Tanba iha ne’ebá, ha’u sei apaga liafuan “LA” ne’e para bele sai fali “Feto Bele La’o Livre” fali. La’o livre ho sentidu hanesan lakohi ema atu book ami feto sira,” nia dehan ho oin mean.

Tanbasá mak gosta pinta? Nia liman-kuana haloos xapeu akadiru be doku hela iha nia ulun leten, nia foti ulun hodi hakfu’ik hodi haktuir signifikadu ba tema ne’ebé sira foti mak hanesan “Hapara Violénsia Kontra Feto”. Pintura ida ne’e, pintura kona-ba buibere (feto), tenke halo iha públiku no tenke iha didin-fatuk (parede) para ema hotu-hotu bele haree.

“Liuhusi pintura ida, pintura ne’e atu muda ema-nia hanoin katak violénsia kontra feto ne’e, kleur liu no to’o agora barak nafatin. Maibé, pintura sira ne’ebé ami pinta iha parede ne’e la’ós feto nu’udar vítima maibé ba liu oinsá mak selebra feto nia dignidade,” nia esplika ho fiar-aan.

“Ami-nia grupu naran “Buibere Nia Riska”. Ami tau naran ne’e ba ami-nia grupu tanba ami iha grupu ne’e nia laran mesak feto de’it. Signifika katak saida mak ami halo no saida mak ami pinta ne’e, buibere nia riska rasik. Alende riska no pinta pintura sira ne’e. ami mós sei hakerek iha parede, poezia sira ne’ebé ami rasik hakerek. Ami mós sei fó atributu ba ita-nia eroina Bilesa no ba Feminista Antiga Rosa Muki Bonaparte hodi pinta sira-nia imajen iha parede ne’e,” nia hateten hodi fó sai katak daudaun ne’e grupu ne’ebé nia lidera ne’e ninia membru hamutuk ema na’in ualu (8) no voluntáriu lubun ida.

Ho ida ne’e, nia tuku hirus-matan rasik katak nia foti inisiativa ida ne’e tanba grupu ida ne’e feto de’it mak pinta. Tanba tuir nia esperiénsia, fenómena moris ne’ebé nia hasoru, feto sira atu pinta iha parede ne’e susar loos no nunka hetan iha Dili laran. Baibain só mane mak domina no mane de’it mak espresa sira-nia arte-pinta iha didin-fatuk. Maibé, ida ne’e hanesan oportunidade di’ak ida atu bolu nia kolega feto sira mai pinta didin-fatuk lolon iha Dili laran ne’e.

Nia iha esperansa katak imajen sira ne’ebé sira pinta bazeia ba tema “Hapara Violénsia ba Feto” ne’e, bele hamenus violasaun hasoru feto ka buibere sira iha Timor-Leste. Razaun, tanba bolu feto sira mai pinta de’it mós hanesan asaun ida atu hamenus violénsia liuhusi pintura. Tanba, pintura sira ne’e, la’ós hatudu de’it katak feto bele pinta maibé atu espresa-aan katak feto mós bele halo buat seluk liuhusi pintura sira ne’ebé ita-boot sira haree.

“Iha ne’e feto barak loos mak pinta. Pintura sira ne’e husi ema ida-idak nia ideia. Maske hanesan ema ida mak lidera maibé ideia sira ne’e husi artista ida-idak nian. Tanba artista ida-idak iha ninia esperiénsia rasik kona-ba nia moris. Dalaruma hetan violénsia ruma karik no violénsia ne’ebé nia hetan iha ninia komunidade nia laran,” nia haktuir hodi haloos ninia oklu be tuur sala.

Tanba ne’e, nu’udar pintora buibere ida, ho arte ne’ebé nia iha, nia tatoli lia-tatoli la’ós ba feto sira de’it maibé ba ema hotu no ba timoroan tomak. “Ami pinta iha públiku entaun ami la’ós obriga ema atu respeita feto. Ita hotu hanesan ema, ita-nia sentimentu iha. No, ami uza pintura sira ne’e, hanesan atu fanu fali ema sira ne’ebé baibain halo violénsia hasoru feto. Favór ida! Fanu-aan ba, atu labele halo violénsia hasoru feto sira. Karik la hapara maibé pelumenus bele hamihis ka hamenus violénsia hasoru feto,” nia hameno.

“Ha’u espera katak ho imajen ka pintura sira ne’ebé ami pinta iha parede sira ne’e, pintura ida ka rua, bele hamenus violénsia. Maske imajen ne’ebé maten maibé husi pintura sira ne’e bele book no fanu ema-nia emosaun atu bele hamenus violénsia hasoru feto sira iha Timor-Leste,” nia dehan hodi nia liman-karuk haloos ninia xapeu akadiru ne’ebé halís ba sorin-loos tanba anin be huu makaas no manas.

Ba atividade pinta ne’ebé ninia grupu hala’o, nia informa, hetan autorizasaun husi Prezidente Autoridade Munisipál Dili no lider komunitáriu sira ne’ebé lidera bairru refere. Aleinde ne’e, nia dehan, sira hetan apoiu husi Organizasaun Naun Governamentál (ONG) Asia Foundation no hetan suporta morál husi Grupu Feminista Timor-Leste.

Nu’udar pintora ida, nia brani husu apoiu no espresa ninia arte-pinta nian liuhusi pintura la’ós atu hakonu de’it ninia satisfasaun konsiénsia nian maibé bele fó ksolok mós ba ema seluk ne’ebé haree rezultadu pintura sira ne’e.

“Arte ne’e laiha ha’u sente moris ne’e la kompletu. Arte ne’e laiha ha’u sente moris ne’e laiha koris. Arte ne’e laiha ha’u sente moris ne’e la kontente,” nia dehan ho neon tomak.

Jornalista: Cancio Ximenes

Editór     : Rafy Belo

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!