Mensájen hosi Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo ba Povu Timor-Leste kona-ba dever hotu-hotu atu hakru’uk ba Konstituisaun, lei sira no desizaun hatún hosi Tribunál Judisiál sira
Palásiu Prezidensiál Nicolau Lobato, 13 setembru 2019
Ba Membru Parlamentu Nasionál no Governu
Ba Majistradu Tribunál sira no Ministériu Públiku
Ba empreza privada
Ba organizasaun sosiedade sivíl
Ba aman inan sira
Ba maun, bin no alin sira
Ba Povu Timor-Leste
Iha loron balun foin liubá ita hotu asiste intervensaun hosi personalidade públika, membru governu nian, ajente administrasaun públika no Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL). Haree ba akontesimentu sira ne’e, ha’u iha dever ko’alia momoos no loloos, nu’udar Prezidente Repúblika, nu’udar riin Estadu nian, ne’ebé iha dever kaer metin Estadu tomak no tau matan ba instituisaun demokrátika sira-nia lala’ok, tuir ita-nia Konstituisaun haruka. Nune’e, ha’u mai ohin ko’alia ba imi hotu ho kbiit Konstituisaun nian.
Akontesimentu sira ne’ebé foin fó-sai ba ita hotu liuhosi meiu komunikasaun sosiál, liuliu hosi televizaun, hatudu katak ita-nia membru Governu, ajente administrasaun públika no membru PNTL la hatuir regra ne’ebé ita hatuur ba ita-nia instituisaun Estadu sira kona-ba diresaun polítika, komandu no administrasaun. Nune’e, sira la hatuir Konstituisaun no lei sira ne’ebé ita hametin ona ba ita-nia Estadu. Deklarasaun sira ne’ebé foin fó-sai liubá hatudu katak iha intensaun atu la tuir desizaun ida hosi tribunal.
Akontesimentu sira ne’e hatudu momoos katak parte seluk ida tama iha klaran tanba sente katak iha kbiit atu rezolve konflitu ida ne’ebé mosu entre parte privadu rua ne’ebé iha kontratu ka relasaun negósiu. Maibé, Estadu Timor-Leste iha ona regras ba kontratu negósiu no prosedimentu ba rezolve konflitu. Bainhira problema ruma mosu, parte interesada sira bele husu ajuda hosi Tribunál, nu’udar instituisaun Estadu ida ne’ebé hatene regras kona-ba kontratu negósiu no oinsá hakotu konflitu.
Faktu no deklarasaun sira ne’ebé foin fó-sai liuhosi televizaun hatudu situasaun ida ho implikasaun todan oin-oin ba ita-nia Estadu.
Haree ba akontesimentu sira ne’e, ita presiza hanoin klean oinsá hametin nafatin unidade no regras atuasaun ba instituisaun Estadu sira. Ita hotu tenke respeita no iha dever atu hakru’uk ba desizaun sira ne’ébé hatún hosi tribunal judisiál sira.
Ha’u halo mensájen ida ne’e ba sidadaun no instituisaun sira Timor-Leste nian, tuir kbiit ne’ebé Konstituisaun fó mai ha’u, nu’ udar Prezidente Repúblika, liuhosi artigu 74° no 86°, e).
Ha’u haklaken ba maluk sira hotu katak, tuir artigu 117 Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL), Señor Primeiru-Ministru mak kaer diresaun polítika no administrativa no koordena mós Ministru sira-nia knaar. Ministru ida-idak ninia knaar mak hala’o polítika no lei sira ne’ebé aplika ba ida-idak ninia Ministériu. Ministru Justisa, purezemplu, kaer nia knaar ba área justisa no terras e propriedades, tuir artigu 117 Konstituisaun RDTL haruka.
Ha’u hakarak mós haklaken ba maluk sira katak Polísia tenke defende legalidade demokrátika, proteje sidadaun no empreza sira-nia direitu, nomós sira-nia propriedade, no tenke kumpri no garante katak hotu-hotu kumpri dezisaun ne’ebé hatún hosi tribunal sira.
Hotu-hotu tenke hakru’uk ba Konstituisaun RDTL, liuliu artigus 118, 119 no 121, ne’ebé refere ba tribunál sira.
Artigu 118 hatete: “Tribunál sira maka órgaun soberania ho kompeténsia atu hala’o justisa hodi povu nia naran” no “desizaun ne’ebé tribunal sira fó ona tenke halo tuir duni no soi kbiit aas liu desizaun autoridade sira seluk nian”
Artigu 119 no 121 hatete: “Tribunál sira” no “juíz sira” “independente” no “sira sei halo tuir de’it lei inan no lei-oan sira haruka”
Bainhira parte ida la simu desizaun ruma hosi tribunál, bele husu atu haree fila fali (husu rekursu) tuir regras prosedimentu ne’ebé hatuur ona iha ita-nia sistema justisa.
Interese nasionál no interese públiku hatuur tuir lei sira ne’ébé ita iha ona liuhosi órgaun Estadu no Administrasaun Públika no mós Tribunál kompetente sira. Ita tanen interese nasionál no interese públiku ho prosedimentu sira ne’ebé hatuur tuir lei sira. La’ós ho asaun hosi ema ida ka grupu ida, biar lori mós ajentes instituisaun balun Estadu nian.
Ha’u apela ba maluk sira hotu atu ita hotu proteje no haree hamutuk oinsá hadi’a liután funsionamentu ba ita-nia Estadu Direitu Demokrátiku, atu bele sai efikáz no kompetente liután, tuir lei sira ne’ebé ita hatuur ona ba ita-nia instituisaun sira, no liuliu ba tribunál sira.
Obrigadu wain!
(KI)