DILI, 19 novembru 2024 (TATOLI)—Centers for Antimicrobial Optimization Network (CAMO-Net) iha Timor-Leste liuhusi School of Health Research (Menzies), koopera ho Universidade da Paz (UNPAZ) realiza semináriu nasionál no diskute koñesimentu kona-ba rezisténsia antimicrobial no Optimizasaun Uzu Antimicrobial iha Timor-Leste (TL).
“Antimikrobial ne’e hanesan ai-moruk ne’ebé ita uza ba luta kontra bakteria hamate bakteria tuberkuloze, lepra, lumbriga, nune’e mós seluk tan, entaun hamutuk ho UNPAZ ita asina akordu hodi servisu hamutuk luta hasoru problema rezisténsia antimikrobial ne’ebé mak agora aumenta maka’as iha Mundu no mós iha Timor-Leste,” Menzies/CAMO-net Country Leader TL, Nelson Martins, iha UNPAZ, Manleu, tersa ne’e.
Nune’e iha semináriu nasionál ne’e, Menzies/CAMO-net Country Leader TL, Nelson Martins informa katak envolve universitáriu sira ho objetivu atu sira bele rona no komprende didi’ak, nune’e ba oin bele fó atensaun maka’as ba rezisténsia antimikrobial no optimizasaun uzu antimikrobial.
Tanba sira mós nu’udar fonte ida-ne’ebé bele hatutan ba komunidade sira. Tanba iha momentu COVID mosu no mundu hotu ta’uk tanba ai-moruk laiha, agora ai-moruk sira ne’ebé iha hela ita uza trata infesaun sira-ne’e komesa rezisténsia.
“Iha tempu ida se ita la kuidadu ita sei fila fali ba tempu ne’ebé ai-moruk la iha atu kura, ne’e ita la iha ona ai-moruk atu kura TBC, ita la iha ona ai-moruk atu kura napniomoniu, lumbriga, moras husi virus sira, tanba ne’e mak importante tebes ita alarga informasaun ne’e ba estudante sira, nune’e sira bele hatutan ba família, kolega no vizinu sira,” nia dehan.
Menzies/CAMO-net Country Leader TL, Nelson Martins hatutan, parte ida atu kontrolu no kombate ba ida-ne’e esforsu husi ema ida-idak mós.
“Iha fatór sira, ida mak ita hemu ai-moruk la tuir reseita doutor sira, la tuir doze, kuandu ema ida moras doutór ida kuandu diagnoza nia fó antibiotek ne’e tuir nia doze. Se pasiente ida hemu ai-moruk la tuir doze ne’ebé iha ne’e ita kontribui ba rezisténsia; imajina ai-moruk antibiotik ne’e atu oho bakteria, se ita hemu ai-moruk besik kutun ne’e mate ita para, entaun nia aumenta maka’as fali, nia multiplika nia halo replikasaun iha laran, nia mosu fali mai halo problema, entaun oinsá atu luta kontra ida-ne’e esforsu mós husi ita ema, karik hemu ai-moruk nafatin tuir reseita husi doutór no hemu to’o hotu,” nia informa.
Antigu Ministru saúde Nelson Martins akresenta, rezisténsia ba ai-moruk ba anti tuberkuluze ne’e komesa ona iha 0,2% prevalénsia, ne’e hatete katak barak ona.
Reprezentante Reitór UNPAZ, Martinos Nahak Lino, hatutan, ida-ne’e rede kooperasaun mundiál ninia, katak servisu hamutuk hodi haree ba rezisténsia mikrobial, ne’e ba estudante sira nune’e sira bele hatene, komprende no sai fonte ida-ne’ebé bele hatutan fali ba komunidade sira, nune’e bele tau atensaun liután.
“Tanba ita-nia komunidade sira utiliza ai-moruk antimikrobial ida-ne’e perigu tebes ba saúde públiku, tanba ita-nia koñesimentu ba utilizasaun ida-ne’e sei menus. Dalabarak ita flu de’it maibé ita uza ai-moruk antimikrobial, tuir loloos la presiza uza, maibé ita uza tanba ita-nia koñesimentu sei menus,” reprezentante ne’e hateten.
“Entaun ita hemu entaun rezisténsia iha ita-nia isin nune’e bainhira ita kona fali moras refere ita kura ulun moras, ida-ne’e perigozu la halimar. Nune’e ita fahe informasaun ba estudante sira nune’e sira bele hatutan fali ba família, kolega no viziñu sira hotu,” nia esplika.
Nia hatutan, apresia ho Governu nia kontrolu liuhusi AIFAESA ba ai-han sira ne’ebé liu prazu iha loja. Maibé sujere atu bele mós halo kontrolu ba ai-han kímiku sira no ai-moruk sira ne’ebé mak faan online mós.
“Governu liuhusi AIFAESA halo kontrolu ba loja ne’e di’ak tebes, maibé sira sei foka de’it ba ai-han nia prazu, mas tuir loloos sira mós halo kontrolu ba kímiku ne’ebé mak iha ai-han nia laran hodi fó perigozu ba ema nia saúde, sira mós bele halo kontrolu ba iha ai-moruk,” akadémiku Martinos Nahak Lino dehan.
“Husi parte Governu presiza halo kontrolu ba distribuisaun ai-moruk no ai-han, ida-ne’e importante tebes, ita labele kontrolu to’o nia produsaun tanba iha ne’ebá mesak indústria de’it, tanba ne’e ita presiza kontrolu nia distribuisaun de’it. Espera Governu halo kontrolu maka’as ba iha ai-moruk sira ne’ebé faan iha online sira-ne’e mós,” akadémiku ne’e reforsa.
Partisipante Luísa da Costa, agradese tanba bele hola parte iha semináriu ne’e hodi hatene oinsá luta kontra bakteria ne’ebé hadaet husi animál ba ema no husi ai-han ba ema.
“Tanba bainhira ita la kuidadu ita-nia an husi animál mak bakteria ne’e bele da’et fali mai ita. Tanba ha’u hola parte ona iha semináriu ne’e, entaun ba oin ha’u sei halo kontrolu ba ida-ne’e, no fo hatene ba família, kolega no viziñu sira oinsá mak atu halo kontrolu ba bakteria no konsumu ai-moruk sira tuir reseita doutór sira-nia,” nia tenik.
Jornalista: Osória Marques
Editór: Rafael Ximenes de A. Belo
