DILI, 31 outubru 2019 (TATOLI) – Padre Mateus Afonso, nu’udar dosente iha Institutu Superiór Filozofia no Teolojia (ISFIT-sigla portugés), Dom Jaime Garcia Goulart, Fatumeta, konsidera Timor-Leste iha impase tolu maka hanesan ideolójika, konstitusionál, no istóriku ne’ebé liga ho figura.
Iha kategoria tolu ne’e, nia observa, Timór konsege liu impase ideolójika dezde tinan 1975, durante tinan 24 nia laran no supera ona referendum iha tinan 1999.
Kona-ba impase konstitusionál, dosente ne’e konsidera Timór supera ona tanba buat hotu tuir Konstituisaun no realidade hatudu katak Parlamentu Nasionál (PN) maioria no Governu iha programa no orsamentu ne’ebé aprova ona.
Maski nune’e, akadémiku ne’e rekoñese, impase ne’ebé agora daudaun sai problema maka istóriku tanba impase ne’e iha sentidu rezisténsia no fundadór ba partidu boot ne’ebé deklara independénsia, tanba ne’e labele rende ba malu.
“Se maka halo impase, ema istóriku sira. Ema istóriku sira ne’e maka Maun Boot nível altu sira”, tenik Padre Mateus ba Agência Tatoli iha ninia knaar fatin, kinta ne’e.
Nia hatutan: “Impase istóriku susar atu rezolve tanba se maka atu rende ba se? no se maka atu sai mediadór hodi halo sira hamutuk?”.
Na’i-lulik ne’e mós dehan, líder istóriku na’in rua hanesan Kay Rala Xanana Gusmão ho Marí Bim Amude Alkatiri, labele rende ba malu tanba ida-idak ho ninia dalan no úniku buat ne’ebé halo sira atu rende maka Konstituisaun.
Nia observa, iha tempu balun maka líder sira lakohi rende ba Konstituisaun maka sai problema, tanba Timor-Leste iha Konstituisaun atu supera favoritizmu istóriku.
“Maibé bainhira ita rasik lakohi supera, hatudu katak ita hakarak de’it atu filafali ba favoritizmu. Ha’u istóriku, ha’u nia kontribuisaun ba ida ne’e, ida-idak deklara ninia-aan, no ikus mai problema kontinua lakohi rende ba malu”, Padre ne’e akresenta.
Kona-ba situasaun ne’e, akadémiku ne’e refere ba polítika ego maka domina, ne’ebé signifika sujetivizmu maka domina to’o halo ego maka manda buat hotu.
Kona-ba Uma-Kreda bele sai mediadór atu bele hakotu impase istóriku ne’e, Padre Mateus hateten, dalan laiha ona atu Igreja sai tan mediadór.
“Bainhira sira hakarak atu bolu tan Uma-Kreda sai intermédiu hodi rezolve problema atuál, ne’e dalan laiha ona. Tanba esperiénsia hatudu katak uluk enkontru Dare I ho II, iha rezultadu maka lori ita to’o duni referendum. Maibé ikus mai, Uma-Kreda sai tan intermédiu iha enkontru Maubisse I ho II, ne’ebé la iha rezultadu no momentu ne’ebá Igreja sei lakohi atu sai tan intermédiu ho buat ne’ebé laiha rezultadu”, nia haktuir.
Padre Mateus mós halo negatividade (negasaun) ba liafuan ‘Masin no Naroman mundu nian, husi Papa Joã Paulo II katak, “ohin loron masin nia sabór no gostu liu tiha ona, tanba ne’e ema la sente gostu ona no roman mós naroman liu tiha ona halo ema sente maka manas”.
“Tanba ne’e, Timor-Leste nunka hakat liu situasaun impase ne’ebé ita ko’alia daudaun (istóriku) no ita harohan nafatin ba São João Paulo II, atu harohan ba Timór Terra de Santa Cruz no Terra de Santa Maria“, Padre Mateus harohan.
Jornalista: Cipriano Colo
Editór: Xisto Freitas
