DILI, 09 novembru 2021 (TATOLI)—Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, hateten povu Timor seidauk liberta nia an bainhira la liberta feto sira, tanba liu tiha tinan 20 resin nia laran Timor-Leste restaura independénsia, signifika restaura mós partisipasaun feto nian.
Notísia Relevante: Feto nia lideransa haforsa demokrasia-kontribui ba dezenvolvimentu inkluzivu
“Se partisipasaun feto laiha ka se ita tau ketak feto iha sosiedade laran, ita husik sosiedade hela iha sorin balun iha fatin ketak, ita la liberta an. Ita, povu timor seidauk liberta an, se bainhira ita la liberta feto sira. Liu tiha tinan 20 resin nia laran, Timor-Leste restaura independénsia, signifika restaura mós partisipasaun feto nian” Prezidente Repúblika hateten iha serimónia komemorativu ba Loron Nasionál Feto nian iha Palásiu Prezidénsial Nicolau Lobato, Díli, tersa ne’e.
Restaura partisipasaun feto nian signifika restaura valór no prinsípiu sira luta libertasaun ninian. Maske realidade balun la hanesan maibé buat balun ne’ebé kontinua iha fundamentu hanesan feto ho mane tenke hamutuk nafatin atu luta.
Laiha diskriminasaun entre feto ho mane, tanba feto ho mane tenke kompleta malu liuhosi moris nian iha sosiedade nia laran, sosiedade ida-ne’ebé hakarak harii, sosiedade inkluzivu.
Ba reprezentante organizasaun feto nian ne’ebé partisipa iha selebrasaun ne’e, Prezidente Repúblika afirma nia kompromisu, atu sai nafatin Prezidente Repúblika ba ema hotu iha Timor-Leste no espesiálmente Prezidente mós ba feto Timor-Leste.
Nune’e, iha diálogu ho tema “Feto nia lideransa atu hakbiit demokrásia no inkluzaun”, Prezidente Repúblika fó hanoin hikas fali ba istória partisipasaun feto nian iha luta libertasaun nasionál nu’udar fundasaun atu hakat ba oin.
Maria Tapó kaer kilat hasoru inimigu no mate tanba tiru-malu ho militár Indonézia. Maria Tapó lori kilat la’ós tanba nia korajen atu kaer kilat atu tiru, la’ós tanba hakarak buti gatilu maibé tanba motivu ida-ne’ebé halo nia hamutuk ho feto sira seluk luta hasoru okupasaun Indonézia.
“Feto hakarak nia liberdade, feto hakarak nia povu moris livre. Moris a-vontade, lakohi moris iha sistema uluk nian, sistema iha kolonializmu, sistema invazór nia laran. Feto hakarak moris ho valór rasik no ho ninia prinsípiu rasik,” Prezidente Repúblika akresenta.
Iha luta protagonista feto nian hasoru okupasaun Indonézia, harii fundamentu forte ida katak feto no mane partisipa iha luta emansipasaun, katak feto sai parseiru mane nian iha Timor-Leste no hahú hatudu iha luta ba libertasaun nasionál.
Iha tempu luta ba ukun rasik an, kaer metin filozofia ida katak feto ho mane hanesan liman loos ho liman karuk, no bainhiraliman ida-de’it laiha ne’e liman sorin seluk labele halo servisu kompletu.
Iha ámbitu ukun an ne’e, nia dehan, feto no mane hamutuk luta ba emansipasaun feto nian tanba iha sosiedade patriarkál ne’e, sistema ne’ebé desvaloriza feto, oprimi feto tanba hafoin tinan 20 restaura independénsia maibé diskriminasaun ba feto sira seida’uk lakon iha sosiedade.
Ne’e duni, haree ba realidade ida ne’e mak Estadu no Sosiedade Sivil, inklui Partidu Polítiku, konfisaun relijioza halo polítika atu kria kondisaun promove feto nia partisipasaun.
Prezidente Repúblika hateten, sukat partisipasaun feto liuhosi porsentajen 30% ne’e seida’uk naton tanba sei iha 70% feto sira iha kotuk. Tanba ne’e, presiza tau esforsu tomak ho serbisu ema hotu nian atu kurije.
“Tenke halo esforsu atu feto sira bele partisipa. Oinsá feto bele foti desizaun iha organizasaun no iha uma laran. Ida-ne’e mak importante, feto la’ós atu halo tuir de’it, feto iha nia própria hanoin rasik, presiza rona feto nia hanoin rasik atu bele partisipa iha desizaun, se lae kontinua eskluidu,” nia afirma.
Xefe Estadu hateten, kada semana simu relatóriu hosi Komandante Jerál Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) kona-ba insidente, liu-liu violasaun hasoru feto no labarik ne’e, ninia númeru kazu aas tebe-tebes.
“Sira sai elementu dependente, elementu sekundária. Se hakarak igual, ita tenke rona feto nia hanoin,” Xefe Estadu ne’e hateten.
Prátika uza violénsia hasoru feto nu’udar dalan atu eduka sei kontinua eziste, tanba ne’e presiza hamutuk atu kombate liuhosi maneira feto no mane tenke serbisu hamutuk hodi kompleta malu no liuhosi diferensa ne’ebé feto no mane mak hamosu igualdade, hodi valoriza feto-nia serbisu iha diferensa ne’ebé iha.
Organizasaun iha papél prinsipál iha luta hasoru diskriminasaun oioin, tanba liuhosi organizasaun feto sira-nian mak feto hetan nia forsa koletiva atu luta hasoru kauza ida.
“Feto nia papel atu hasa’e ekonomia prinsipál tebes. Timor-Leste kontinua dependente ba fundu petrolíferu, reseita doméstika ne’ebé hetan hosi investimentu liuhosi orsamentu jerál Estadu kontinua kiik tebes. Osan barak hala’i sai ba li’ur, feto iha papel atu hasa’e ekonomia rai-laran,” Prezidente Repúblika esplika.
Notísia Relevante: Feto mak hametin família no garante pás iha Timor-Leste
Jornalista : Nelia Fernandes
Editór : Cancio Ximenes
