iklan

BAUCAU, HEADLINE, MUNISÍPIU

Koñese Darsula iha prosesu luta ba libertasaun nasionál

Koñese Darsula iha prosesu luta ba libertasaun nasionál

Serimónia Isar Bandéira Komemorasaun Loron Proklamasaun Independénsia 28 Novembru ba dala-46 (1975-2021). Iha Aldeia Drasula, suku Gariuai, domingu (28/). Imajen Tatoli/Francisco Sony

BAUCAU, 28 novembru 2021 (TATOLI)- Komemorasaun 28 novembru nível nasionál ba dala-46 no razaun sira kona-ba loron istóriku ne’e komemora iha aldeia Darsula, suku Gariuai, postu administrativu Baucau Vila, munisípiu Baucau.

Iha 28 Novembru 1975 FRETILIN, halo proklamasaun unilaterál independénsia, ho primeiru Prezidente Repúblika, mak Francisco Xavier do Amarál, no Nicolau Lobato simu kargu hanesan Primeiru Ministru hodi ikus fali mai, sai mós hanesan primeiru líder rezisténsia Armada.

Ho proklamasaun Independénsia ne’e guerra sivíl hetok sai maka’as liután hodi rezulta,  Indonézia invade tiha territóriu ne’e iha loron 7 dezembru, maibe Timór- oan kontinua reziste no konsolida malu neineik atu apoia FALINTIL (Forsas Armada de Libertação de Timór-Leste), ne’ebé harii iha 20 Agostu 1975, no organiza tán Frente Klandestina iha rai laran, Frente Diplomátika iha rai li’ur ho misaun atu liberta pátria.

Ho lideransa Xanana Gusmão komesa implementa Polítika Unidade Nasionál, hodi tau hamutuk esforsu husi setór polítiku Timór-nian tomak no avansa ho despartidarizasaun estrutura rezisténsia, no transforma CRRN (Conselho Revolucionário de Resistência Nasionál) ba CNRM (Conselhu Nacional de Resistência Maubere), no ikus fali ba CNRT (Conselho Nacional de Resistência Timórense), ne’ebé lidera prosesu to’o independênsia Timór-Leste, maibé ho ona patrosíniu Nasaun Unida nian. (Informasoens seluktán kona-ba Rezistênsia Timór-nian, konsulta Website AMRT nian – Arkivu & Museu Rezistênsia Timorense – amrtimor.org).

Governu Indonézia ho nia rejime militar konsege oho ema no hatauk ta’uk ema, liuhosi  sensura maka’as ba imprensa no limita tebes observadór internasionál atu tama mai iha territóriu ne’e, to’o Prezidente Repúblika Soeharto monu iha 1998. Besik 1/3 populasaun país, ka ema liu 250.000, mak mate iha funu.

Xefe aldeia Darsula, Suku Gariuai, postu admistrativu Baucau Villa, Munisípiu Baucau, José Maria Ximenes. Imajen/ Natalino Belo

“Aldeia Darsula antes invazaun 15 jullu 1975, populasaun hala’o enkontru dahuluk ho lideransa Partidu Frente Revolucionário Timor-Leste Independente (Fretilin). envolvementu refere hahú iha diresaun sentru pilotu númeru 2 Bukoli knua Uaibuile, aldeia Darsula ne’ebé xefia hosi Komisáriu politika saudozu Vicente Reis ‘Sahe’ hodi forma estrutura delegadu hanesan Carlos da Costa no Belarmino da Costa hodi konvense komunidade tomak atu hala’o serbisu iha luta libertasaun pátria,” Xefe aldeia Darsula, Suku Gariuai, postu admistrativu Baucau Villa, Munisípiu Baucau, José Maria Ximenes, hateten ba Agência TATOLI, iha fatin selebrasaun  28 Novembru iha Darsula, domingu ne’e.

Iha momentu ne’e,  nomeia responsável Organizasun Popular das Mulheres (OPMT) Merlinda dos Santos Marques (sei moris), Brigida de Jesus, Francisca no Lidia Maria Rodres ne’ebé halao knaar halibur feto-maluk sira ajuda lori hahan ba  Organizasaun Popular Traballador Timorense (OPTT) hodi serbisu kooperativa ne’ebé hala’o iha aldeia Darsula.

Ho nomeasaun responsável OPTT konsege hamutuk ho populasaun estabelese koperativa  ho susesu,   seidauk to’o tempu koilleta mosu ona invazaun,   rezultadu produsaun populasaun Darsula hamutuk ho Falintil konsege lori ba sentru Lobito liuhosi postu inkosta.

Iha agostu 1975,  mosu golpe hosi Partidu União Demokratika Timorense (UDT),  nune’e forsa UDT kaptura hotu Xefe aldeia no delegadu hamutuk ho estrutura tomak Partidu FRETILIN nian simu tortura, mostratu iha suku Gariuai, molok militante, forsa UDT atake suku Bucoli no Caisido hodi lelaun no sunu uma populasaun.

Hafoin golpe, fulan setembru 1975 populasaun Darsula hahú hikas knaar no ba simu kilat tipu Mauzer iha sentru pilotu 2 Bucoli hodi harii sentru instrusaun organizasaun popular seguransa (OPS) hodi hala’o formasaun no instrusaun ba juventude hosi Darsula, Uaibui-ana no Lekiloiuatu too proklamasaun independensia uniraterál iha 28 novembru 1975.

Formasaun refere Lideradu hosi komandante kompaña Ernesto Gomes hosi Bucoli, Komandante Politaun Carlos da Costa Freitas hosi Darsula, komandante sesaun dahuluk Bernardo Boavida, sesaun daruak Afonso Freitas (Darsula), sesaun datoluk Celestino degubia hosi Uaibui-ana no sekasaun dahat Mausico hosi Uaibui-ana.

“Instrusaun ka formasaun militár ne’e hala’o fulan-tolu tuir orientasaun hosi komando sentru pilotu nian too invazaun Indonezia iha Timór, sira aplika duni hasoru forsa Indonézia durante batalla iha setór sentru Leste tinan tolu laran,” Autoridade lokál ne’e konta tuir.

Bainhira,  militár Indonézia invande iha Baucau loron 10 dezembru 1975, forsa Armada FALINTIL hosi Aileu, Baucau no  Dili, ne’e populasaun hahú konserta iha aldeia Darsula knua Uaibuile, iha loron 13 dezembru 1975, lideradu hosi komandante setór José Cirilio ‘Mau-Brani’ hodi halo atuasaun dahuluk iha foho Uaibuile-Lekiloiuatu, área Bucoli hasoru militár Indonézia ne’ebé tun iha aeroportu Baucau.

Nune’e, populasaun Darsula rasik hamutuk ho forsa FALINTIL evakua hotu ba ai-laran iha setor sentru Leste ne’ebé envolve iha forsa Falintil hamutuk nain-25 no mate iha batalla hamutuk nain-10.

Darsula oan ne’ebé mate tanba moras inklui hamlaha durante funu hamutuk na’in-123 hosi uma lisan sira, kompostu hosi Bahamori, Lidatame, Boleha, Uatuhaco, Kailaki, Uaitheki, Uailolo, Gariuai no Lekilewa.

Maski nune’e, instrusaun hosi komandu FRETILIN iha setembru 1978, Aldeia Darsula kontinua kontribui luta ba ukun-aan liuhosi responsável Ostico no Bucoli, ne’ebé tinan 1981 inimigu deskobre no destera hotu responsável sira hosi Bucoli no Ostico ba illa Atauro.

Iha 1982 to’o 1983,  Darsula hamutuk ho zona (kaixa klandestina) Bika Uailili no lorico Gariuai iha orgaun detetiva hodi hala’o formasaun forsa niuklin ka klandestina, nune’e hamosu levantamentu 1983.

“Inimigu kaptura tan responsável zona lorico inklui Darsula oan ida ha’u atan rasik lori ba kastigu iha komarka Balide Dili, iha 2 setembru 1983, hafoin julgamentu responsável balun ba kastigu iha Cipinan Indonézia,” José afirma.

Tama ba 1994, FALINTIL hahú sirkula klandestinamente iha aldeia Darsula no envolve iha Kaixa Fé Triloka hodi rona ordem no orintasaun Komandu no Responsável kaixa.

Darsula mós sai fatin harii abrigu ba Rádio transmisaun direta ba rádiu internasionál liuliu ba sub-xefe Estadu Maiór, Komandante David Alex ‘Daitula Naga funu’ nia tempu.

Tanba ne’e, Xefe aldeia Darsula ne’e, sente orgullu ho desizaun governu hodi hili Darsula sai fatin selebrasaun nivél nasionál ba  loron proklamasaun independensia 28 novembru ba dala-46.

Tuir nia, fatin refere la’ós deit autoridade Nasionál no munisípiu de’it mak eskolla, maibe matebian eroi sira hamutuk ho natureza mós envolve eskolla hodi loke lideransa nia neon no laran atu realiza komemora loron importante ne’e.

“Ha’u sente urgullu no fuan moras oituan ba eroi darsula oan ne’ebé fó nia aan ba ukun rasik aan la partisipa iha momentu istiriku ne’e,” hateten ho Mata-been

Liuhosi selebrasaun 28 novembru ne’e fó onra ba maluk eroi Darsula oan hamutuk nain-123 ne’ebé Timor-Leste populasaun tomak sei la haluha tanba bandeira Nasionál harii iha Darsula hosi jerasaun ba jerasaun.

Darsula asesu ona infraestutura báziku

Xefe Aldeia ne’e, informa populasaun iha Darsula asesu ona ba estrada, edukasaun, eletrisidade inklui bee-moos.

“Maibe, preokupasaun hosi komunidade mak postu saúde ne’ebé too agora seidauk instala iha fatin refere ne’ebé obriga funeravél sira tenke la’o to’o iha villa atu asesu ba saúde,” nia akresenta.

Alende ne’e, Autoridade suku Gariuai espesiál Aldeia Darsula hato’o deretamente proposta ba Ministériu Admistrasaun Estatal (MAE) atu harii plaka iha riin bandeira nian hanesan hakerek totál eroi Darsula-oan hosi uma-lisan sia ne’ebé mate ba luta ukun-aan.

“Objetivu plaka mak fó re-lembra ba jerasaun iha futuru liuliu fatin seremonia tanba bandeira Nasionál eroi sira tenki mate iha luta laran,” José rekomenda.

Tuir dadus atual, aldeia Darsula hamutuk uma-kain 160 hosi totál populasaun na’in-777.

Aldeia Darsula rasik jeografiamente viziñu ho Suku Triloka, postu Baucau Villa no Ostiku, postu Vemasse ne’ebé komunidade maioria moris vida agrikultór no utiliza lian materna rua hanesan Makasae no Uaimaa.

Jornalista : Natalino Belo

Editór      : Florencio Miranda Ximenes

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!