DILI, 11 janeiru 2023 (TATOLI)—Vise Prezidente Parlamentu Nasionál, Maria Angelina Sarmento, kontinua husu loja-na’in sira labele hasa’e presu sasán importadu estoke tuan hosi tinan 2022 nian.
“Iha lei Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2023 ba item haat ne’ebé introdús ona taxa impostu seletivu ba karreta, bébida alkólika, asukár no bébida asukarada mak hola parte hodi Governu hasa’e taxa ne’e tanba hanesan asukarada, alkól la fó garantia ba ema-nia saúde,” Vise PN ne’e hateten ba jornalista sira iha PN, kuarta ne’e.
Lei ne’e vigór hahú iha 01 janeiru 2023 no sasán sira-ne’ebé importadu 2022 ho estoke tuan ne’ebé rai iha armajen labele hasa’e presu, no mós sasán seluk ne’ebé la tama iha lista aumenta taxa labele hasa’e nia presu.
“Produtu importasaun sira seluk la tama kategória hosi Governu atu aumenta presu taxa hanesan nesesidade bázika hanesan foos, mina-tein no sira seluk,” nia dehan.
Tan ne’e, loja sira-ne’ebé faan sasán folin la kontrola, Governu tenke halo inspesaun hodi haree.
Governu mak tenke foti intervensaun ba presu merkadu, tanba se lae ema ida-idak hasa’e presu merkadu tuir nia hakarak de’it no laiha kontrola hosi Governu to’o ikus kauza ba povu konsumidór laiha kapasidade atu sosa.
Tan ne’e, husu ba loja na’in sira labele aproveita situasaun hodi hasa’e mós presu ba sasán nesesidade bázika hanesan foos, mina-tein no seluk tan,” nia dehan.
“Tanbasá situasaun ne’e akontese, tanba sistema kontrolu hosi Governu la másimu atu ba to’o iha loja sira faan sasán hodi fó kedas sansaun. Tuir loloos, loron ida-ne’ebé Governu deside aplika ona taxa konsumu seletivu aplika ba 2023 atu hasa’e, Governu nia ema destakadu ona iha loja sira hodi haree, agora asaun preventiva la halo, akontese tiha mak ita foin ba,” nia hateten.
Antes ne’e, Prezidente Komisaun D trata asuntu Ekonomia no Dezenvolvimentu iha PN, Antoninho Bianco, hateten komisaun sei hala’o fiskalizasaun iha terrenu hodi haree besik relasiona ho presu sasán sa’e daudaun iha merkadu.
“Komisaun B depois segunda ba oin komesa funsiona serbisu, ami mós komesa tun ba iha terrenu hodi haree presu sasán sa’e iha merkadu,” Prezidente Komisaun ne’e informa ba jornalista sira iha Parlamentu Nasionál, sesta semana kotu.
Komisaun B akompaña situasaun depois aprovasaun Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2023 nian, haree loja sira komesa aproveita oportunidade hasa’e presu oioin de’it.
“Lei OJE foin vigora iha 01 janeiru ne’e signifika sasán sira-ne’ebé tama uluk hosi ne’e labele hasa’e presu, nune’e aplika taxa hasa’e la’ós ba sasán hotu liu-liu ba de’it sasán ne’ebé afeta ba saúde nian hanesan masin midar, bebida asukarada hanesan Cocacola, Franta, Sprite no inklui karreta sira,” nia hateten.
Deputadu hosi bankada FRETILIN ne’e hateten, ida ne’e importasaun mai dezde iha janeiru hahú maibé sasán sira-ne’ebé tama antes tinan uluk sira-ne’e seidauk bele hasa’e presu.
“Maibé presu ida agora kuaze hotu-hotu hasa’e tanba ita haree sasán sira uluk tama ne’e iha armajen barak. Tanba ne’e instituisaun kompetente presiza halo inspesaun ba loja sira,” nia dehan.
Nune’e, reprezante povu iha uma fukun PN, ne’e preokupa tanba sa loza sira aproveita atu bele hasa’e presu iha fatin-fatin tan ne’e presiza iha intervensaun hosi Governu liu hosi instituisaun tutela halo inspesaun no komisaun D rasik sei halo mós fiskalizasaun ba terrenu.
Deputadu Bianco konsidera hasa’e demasiadu, tanba ne’e PN halo inspesaun tun ba kra’ik bele haree ida-idak.
Aplika taxa la’ós ba hotu-hotu maibé impostu seletivu ho sasán sira seletivu ba karreta, bebida asukarada masin midar hodi proteje ema nia vida no saúde, no bainhira loja sira aumenta arbiru presu sasán ne’e krime.
Antes ne’e, iha loron 17 novembru 2022, Parlamentu Nasionál (PN) aprova proposta-lei Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2023 ne’ebé previstu hodi hasa’e taxa impostu seletivu ba konsumu nian.
“Artigu 3 (proposta lei OJE 2023), rezultadu votasaun a-favór 40, kontra 10, abtensaun 11, pasa,” Prezidente PN, Aniceto Longuinhos Guterres Lopes, hateten iha debate proposta OJE 2023 iha espesialidade iha PN,
Iha proposta lei OJE 2023 iha artigu 3 (Impostu, taxa no kontribuisaun) liu-liu iha númeru 5, hateten katak durante iha tinan 2023, taxa impostu seletivu komsumu aplikavel.
Hanesan PPL 2023 ne’e prevee alterasaun balun iha taxa impostu seletivu ba konsumu, kompara ho saida ne’ebé define iha OJE 2022 nian, liu-liu masin-midar no produtu konfeitaria ba oin sei iha taxa impostu $1 ba kilograma ida, bee kahur ho masin-midar ka edulkorante ka aroma seluk, no bebida sira la ho alkólika, la inklui sumu ai-fuan ka produtu ortikultura ba oin sei iha taxa impostu $3 ba litru ida.
Nune’e mós, valór taxa impostu atu aplika ba tabaku no produtu seluk mai hosi tabaku, ba oin sai hosi $50 kada kilograma ba $100 kada kilograma.
Karreta sira ho ninia valór aas liu $10.00 ba oin sei iha taxa impostu 10%, karreta sira-ne’ebé ho ninia valór aas liu $25.00 ba oin sei iha taxa impostu 25%, no karreta sira-ne’ebé ho ninia valór aa’s liu $50.000 sei iha taxa impostu 30%.
Ministru Finansa (MF), Rui Augusto Gomes, hateten Governu propoin iha OJE 2023 hodi hasa’e impostu ba tabaku $100 kada kilograma inklui produtu seletivu seluk.
“Governu introdús alterasaun balun hanesan impostu ba tabaku, ne’ebé iha tinan ida-ne’e $50 kada kilograma ne’e Governu propoin atu hasa’e ba $100 kada kilograma. Ida-ne’e sei kontribui ba reseita doméstika no sei proteje sidadaun sira-nia saúde,” nia hateten.
Maske hasa’e ona impostu maibé konsidera kiik kompara ho nasaun seluk hanesan Austrália ne’ebé $1.540 kada kilograma, Singapura $304, no Indonézia aplika entre $38 to’o $334.
“Karik Parlamentu hakarak hasa’e to’o $300 kada kilograma, Governu sei simu ho kontente loos,” nia akresenta.
Governu mós aplika impostu ba karreta importadu, ne’ebé daudaun ne’e iha diskriminasaun balun.
“Hahú karreta sira-ne’ebé ninia folin $10.000 ba leten sei aplika impostu 10%, karreta sira ne’ebé $25.000 ba leten aplika 20%, karreta sira ne’ebé $50.000 ba leten sei aplika 30%, ne’ebé progresividade iha impostu ba karreta sira ne’ebé ita sei importa,” Ministru informa.
Governu mós konsidera importánsia ba saúde públika, tanba ne’e taxa impostu ba masin-midar sei tau $1 kada kilograma inklui bebida midar $3 kada litru.
“Ida-ne’e ho intensaun atu proteje sidadaun sira-nia saúde. Governu liuliu Ministériu Saúde ninia programa ne’ebé la’o daudaun ne’e atu hamenus masin-midar iha labarik sira tanba estraga ema-nia saúde,” governante ne’e esplika.
Governu propoin mós atu hasa’e taxa importasaun hosi 2,5% ba 5%, nune’e ministru iha esperansa katak ho aumentu sira-ne’e bele aumenta reseita doméstika hosi millaun $153,7 ba millaun $174, ho kresimentu sa’e 13,8%.
Introdusaun impostu hirak ne’e nu’udar instrumentu fiskál ne’ebé Governu uza atu hasa’e kolesaun reseita doméstika iha tinan hirak ba oin hodi redús dependénsia ba fundu minarai.
Aleinde ne’e, introdusaun ne’e aliña ho polítika reforma fiskál no jestaun finansa públika ne’ebé hanesan ajenda reforma importante ne’ebé inisia hosi Governu anteriór, nune’e VIII Governu Konstitusionál komprometidu atu kontinua implementa.
VIII Governu Konstitusionál liuhosi Ministériu Finansa dezde tinan 2018 halo ona modernizasaun ba sistema administrasaun tributária atu hasa’e koleksaun reseita doméstika.
Jornalista : Nelson de Sousa
Editór : Cancio Ximenes
