DILI, 23 dezembru 2024 (TATOLI)–Diretór Timor-Leste Coalition for Educaion (TLCE), José Monteiro, prefere universidade sira bele introdús lian barak ba estudante sira hodi sai bukae ba dezenvolvimentu nasaun.
“Timor-Leste presiza apreende língua barak hodi sai modal ba ita-nia hakat ba dezenvolvimentu, nune’e prefere estudante hotu tenke hatene língua haat hanesan tétun, portugés, indonéziu no inglés mak ramata estudu. Ida-ne’e di’ak liu tanba língua ne’e la sai bareira ba sidadaun ida. Universidade no institutu sira tenke brani aplika ida-ne’e la’ós ba hasai fali língua portugeza,” Diretór TLCE, José Monteiro, hateten iha ninia knaar fatin, Caicoli, segunda ne’e.
Notísia relevante : ANAAA sujere introdús lian tetun no portugés ba kurríkulu IES
Diretór hato’o kestaun ne’e tanba antes ne’e akompaña Reitór Universidade da Paz (UNPAZ), Adolmando Soares Amaral, nia diskursu iha serimónia graduasaun, ne’ebé dehan katak laiha nesesidade atu apreende portugés tanba kada tinan universidade prodús graduadu barak maibé kontinua laiha kampu traballu ba graduadu sira.
José Monteiro konsidera, língua la sai bareira ba sidadaun ida atu apreende no língua mak bele halo dezenvolvimentu.
“Ita la hatene portugés entaun ita halo razaun oin-oin no espekulasaun oin-oin. Língua ne’e instrumentu ida, ita ukun-an tinan 22 ona maibé nafatin la hatene língua portugueza,” nia akresenta.
Nia dehan, língua hanesan meiu ida atu komunika iha prosesu komunikasaun, tanba ne’e komunikadór ida tenke iha abilidade lian atubele kompreende konteúdu konversa nian.
“Sira deve ba linguajen atu analiza no distinge problema sosiál hotu-hotu iha prosesu komunikasaun. Lian sempre sujeita ba ninia utilizadór sira. Iha ne’e mak aspetu linguajen hala’o papél importante tebes iha komunikasaun,” Diretór katak.
Nia nota, ema ida apreende língua la’ós atu bá serbisu de’it, maibé língua ne’e ajuda kompreende no interepreta bainhira lee livru ho lian oin-oin, tanba ne’e nakloke atu ema hotu bele apreende língua oin-oin.
Tuir Diretór TLCE, língua portugés la’ós kestaun traballu maibé orientasaun edukasaun ne’e forma ema atu sai kompletu no matenek ho língua oin-oin.
“Se orientasaun ba traballu entaun universidade tenke taka no loke mak politékniku, nune’e bele hetan lalais serbisu. Ita loke universidade no kontinua ne’ebá tanba ho sentidu atu hakle’an koñesimentu sientífiku. Tanba ne’e mak presiza dosente sira halo distinge entre universidade no institutu. Tanba universidade ne’e haklean siénsia no institutu atu prepara ema ba orientasaun merkadu. Língua portugeza mak barak tanba previstu iha Konstituisaun katak língua tétun no portugeza sai lian ofisiál,” nia esplika.
TLCE apresia esforsu ME ba uniforme eskolár
Iha parte seluk, Diretór TLCE, José Monteiro apresia esforsu ho Ministériu Edukasaun (ME) nia esforsu ba implementasaun uniforme eskolár.
“Ha’u-nia observasaun jerál, tempu to’o ona ba ita-nia estudante sira disiplina, ne’e xave ne’ebé importante atu mentaliza estudante sira-nia mentál atubele moris iha sosiedade nia le’et ne’ebé nakonu ho karaterístika oin-oin, ho ninia hahalok no mentalidade oin-oin, entaun ida-ne’e oinsá hanorin sira atu hatais mós uniforme. Ida-ne’e importante tanba ita hakarak forma ema ne’ebé mak integradu no kompletu, la ho matenek iha siénsia,” Diretór José Monteiro, hato’o.
Nia observa, Ajensia lokál no internasionál halo ona peskiza barak iha Timor laran tomak, ne’ebé hatete katak maioria rendimentu populasaun ne’e ba de’it edukasaun.
“Signifika ita-nia edukasaun iha Timor-Leste la’ós gratuita, ita dehan gratuita maibé ita hatodan tan inan-aman sira-nia despezu, se posível ensinu sekundáriu bele inan-aman mak sosa, maibé ho presu ne’ebé standar no razoavel, labele presu ne’ebé mak fó tan prejuizu todan ba família nia, ekonomia tanba ita hatene balun iha rendimentu boot, balun kiik no balun laiha liu, no maioria eskola públiku ne’e ita-nia populasaun nia rendimentu kiik nia oan sira mak bá eskola iha ne’ebá,” nia tenik.
Jornalista : Osória Marques
Editora : Julia Chatarina