iklan

OPINIAUN

“Em Tamanho, Podemos Ser Pequenos, Mas Em Espírito, Somos Gigantes”

“Em Tamanho, Podemos Ser Pequenos, Mas Em Espírito, Somos Gigantes”

Frei Denilson Valdini Soares Das Neves, OFM.

Husi : Frei Denilson Valdini Soares Das Neves, OFM

Introdusaun

Belun Leitór/a sira mak ha’u hadomi. Imi di’ak ka lae? Esperu imi hotu di’ak no saudável iha loron restaurasaun independénsia ida-ne’e. Ita hotu hatene katak loron ida ohin mak loron ida ne’ebé autodeterminasaun ba ukun rasik-an katak ita hambrik mesak no kaer rasik ona kuda talin hodi lao ba oin, katak laiha ona inimigu alias “laiha tán ona Leaun iha ita nia leet”. Iha loron 20 Maiu 2002, nu’udar loron Restaurasaun Independénsia, signifika ita-nia rai doben Timor-Leste hamriik mesak no sei la ukun tan husi nasaun seluk. Iha momentu ne’e mak ita-nia maluk Timor-oan barak sei la fakar tán raan ba rai ida-ne’e, maibé fakar matan-been, tan de’it hanoin hikas terus, mate no kastigu ne’ebé inimigu sira halo ba ita-nia eroi no eroína sira.

  1. Loron 20 Maiu 2002 ba ita saida?

Loron 20 fulan Maiu, loron ne’ebé espesiál ba timoroan hotu, tanba iha loron ida-ne’e mak timoroan moris ona iha independénsia katak hahú husi loromonu to’o ba lorosa’e, husi tasi feto to’o tasi mane moris livre ona husi okupasaun no torturasaun husi inimigu sira. Ita koko haree fali ba kotuk katak, Iha loron 7 dezembru 1974, Indonézia halo invazaun mai ita-nia rai doben Timor-Leste. Hahú tinan 1975, militár Indonézia halo okupasaun ba ita-nia Nasaun durante tinan 24 nia laran. Iha memória ida-ne’e, halo ita relembra fali eroi no eroína barak ne’ebé hetan torturasaun, halo sira senti sofrimentu até fó-an ba mate tan de’it rai doben ida-ne’e.

  1. Espíritu Eroi sira nian ba ukun rasik-an

Eroi idak-idak mai ho espíritu, prinsípiu no linguajen lahanesan maibé ho objetivo ida de’it hakarak “ Timór ukun rasik-an”. Hanesan  Eroi ( Ernesto F. Dudu) dehan “ami-nia feen ema-nia feen no ami-nia oan mak ema-nia atan”. Prinsípiu ida-ne’e atu dehan; ita-nia eroi sira luta ba rai ne’e ho duni patriotizmu no nasionalismu ida ke forte.  Hanesan ita jerasaun foun buka atu barani luta ba lialoos no justisa hodi lori istória luta-nain sira nian ba iha mundu.  Prinsípiu sira-ne’e korajen nafatin povu Timor-Leste atu luta nafatin katak; “la’ós atu halo revolusaun maibé objetivu povu maubere nian mak liberta povu husi okupasaun estranjeiru atu moris livre ho independente” (Dignidade, Nino Koni Santana. 147) Maske ema rihun ba rihun mak hakotu iis ba nia rai rasik, maibé asu’ain sira ho liafuan ida de’it katak “Mate ka moris ukun rasik-an” Ou mate ka moris povu livre no povu independente”. Prinsípiu ne’e hanesan ahi ne’ebé sunu asu’ain sira-nia fuan hodi luta ba ukun rasik-an ida ema hotu nian.  Liuhusi liafuan idane’e mós  mak halo asu’ain sira la lakon esperansa atu hasoru nafatin inimigu ne’ebé mak atake ho brutalizmu. Ita ukun rasik-an tiha ona maibé sei iha ema barak mak la fó valór, dignidade ba ita-nia eroi sira. Hanesan timoroan mai ita dignifika fali ita-nia eroi sira tau sira hanesan osan-mean no prezente furak liu iha ita-nia moris hanesan sidadaun timorense. Iha omília ba saudozu Ernesto” Dudu” nia mate-isin (Pe, Juvito do Rego) “ Hanesan timoroan ne’ebé di’ak “Dignifika  luta na’in sira-nia luta. Maromak fó sira mai ita hanesan prezente no osan mean ne’ebé furakDignifika sira durante sira sei moris la’ós sira laiha ona mak foin dignifika sira. Hanesan iha loron, 10/09/2024 (Sua Santidade Papa Francisco) nia mensajen ba jovem sira iha CCD “ Respeita no Kuidadu Idozu no Idoza sira tanba sira mak soin ba rai Timór ida-ne’e. Nune’e hanesan timoroan mai ita banati ezemplu di’ak sira-ne’ebé mak sira husik hela mai ita.

  1. Timor-Leste tamañu kiik maibé espíritu patriotizmu

Ita-nia Nasaun Timor-Leste ida-ne’e, ho tamañu ne’ebé ki’ik, maibé ita nia eroi sira ho espíritu patriotizmu ne’ebé mak boot hodi lori Timor-Leste sai koñesidu iha mundu internasionál. Maske ita hasoru nasaun ne’ebé jigante ho arma ne’ebé diferente, maibé ita-nia asu-ain sira lata’uk atu lakon sira-nia espíritu patriotismu, tán de’it hakarak busca pela vitória. Ita-nia líder Karismátiku (Kay Rala Xanana Gusmão) dehan “Eu não sou heroi, o verdadeiro herói é o povo Timor-Lorosa’e”.  O verdadeiro Heroi ne’e mak ema hirak ho fuan ne’ebé boot no barani hodi luta ba justisa, igualdade no kompaisaun, alende sai mós inspirasaun ba ema seluk hodi iha forsa atu labele rende iha situasaun ne’ebé mais defisil. Pergunta ba ita hotu katak ita moris ona iha liberdade dezafiu saida mak ita hasoru? no saida mak ita halo ona ba Nasaun ida-ne’e? mai ita reflete hanutuk! Iha tempu uluk, ita-nia eroi sira hasoru dezafiu hanesan funu, torturasaun no sofrimentu ne’ebé inimigu halo ba sira (eroi), maibé ita-nia eroi sira nafatin kuda unidade ne’ebé kle’an hodi alkansa ba ukun rasik-an.

Iha tempu atuál, ita foinsa’e sira hasoru dezafiu mak hanesan ema barak mak lakon ona sentidu husi domin fraternál, tanba hakesi-an liu ba karáter, rasa, kór, grupu no relijiaun ne’ebé diferente, alende ita mós hasoru konflitu no dezigualdade até ita mós lakon ona identidade nu’udar timoroan. Hirak-ne’e hotu halo ita-nia domin fraternál la sai sólidu, mas líkidu. Sua Santidade Papa Francisco dehan “O individualismo radical é o virus mais dificil de vencer”(Papa Francisco, IFT.105). Loos duni ho hahalok individualizmu halo ita lakon ona komunikasaun ba malu até ita-nia moris ne’e hafalun-an ona iha kalohan nakukun nia laran. Ho dezafiu hirak-ne’e mak halo ita lakon ona identidade nu’udar timoroan.

  1. Ita nu’udar sidadaun Timorense, oinsá ita bele restaura fali Espíritu Patriotizmu no Nasionalizmu?

Restaura espíritu patriotizmu no nasionalzsmu hanesan prosesu kompleksu ida-ne’ebé ezije ita hotu nia esforsu hamutuk iha setór sosiedade nian, inklui Governu,  komunidade sivíl, eskola no mós família. Timor-Leste nu’udar Nasaun ne’ebé diversu ho grupu, partidu, kultura no linguístika diferente. Importante ba ita nu’udar timoroan ne’e mak presiza promove diálogu ba malu, respeitu malu no hamoris domin fraternál. Basá iha São Paulo nia karta ba Éfeso dehan katak: “Assim, vocês já não são estrangeiros nem forasteiros, mas sim concidadãos dos santos e membros da família de Deus” (Ef. 2:19-22). Ita-nia Nasaun hetan ona liberdade, tán ne’e ita la’ós sai estranjeiru ba ita-nia rai rasik tán de’it ita-nia hahalok ódiu malu, hirus-malu no konflitu entre grupu ida ho grupu seluk to’o halo ema seluk mós sente moris iha situasaun ta’uk nia laran.

  1. Oinsá ho ita-nia esperansa ba ukun rasik-an ne’e?

Esperansa loloos la’ós kondisaun estátika, maibé prosesu ativu no dinámiku. Esperansa fó forsa atu moris kontinua, maske iha dalan susar no ajuda ita atu metin hasoru difikuldade. Ita hakat ona husi okupasaun nia laran ho esperiénsia ne’ebé moruk hodi rezulta laran moras, vingansa, dezesperu no pesimismu, maibé ita presiza hamoris mak perdaun basa esperansa nia fuan mak perdaun. Liuhusi perdaun ne’e halo ita simu ho realidade ne’ebé mak akontese ona iha ita-nia moris. Iha Sua Santidade Papa Francisco nia liafuan ne’ebé hakerek iha Bula de proclamação Jubileu Ordinário tinan 2025 kona ba Spes non confundit ka esperansa la bosok. “Esperiénsia ida hanesan ne’e nakonu ho perdaun, keta taka fuan no neon atu perdua. Perdua la muda pasadu, sei labele muda buat-ne’ebé akontese ona, maibé perdua ne’e fó oportunidade mai ita atu muda futuru no moris ho forma diferente, la ho ódiu no vingansa”( Papa Francisco Spes non confudit no. 23, p. 31). Atu dehan mai ita ohin loron ita ukun raisk-an ona maibé ita sei iha esperansa ba rai ne’e ka lae? Sé ita iha Esperansa saida mak ita sei halo? Ita presiza kontribui ho unidade, pas, justisa atu ita iha esperansa ida-ne’ebé di’ak ba rai doben ida-ne’e. Liuhusi Bula ne’e mos hanorin ita atu lori esperansa ba ita-nia maluk sira-ne’ebé moris iha dadur laran tán lakon Liberdade, domin no respeitu, ema moras ne’ebé presiza esperansa, jovem sira-ne’ebé lakon sira-nia mehi ba futuru, imigrante sira-ne’ebé husik sira rain hodi buka moris ne’ebé dignu ba an no família. Ema idozu sira dalabarak moris iha solidaun no iha sentidu abandona nian no ema kiak ne’ebé falta nesesidade ba sira nia moris hodi lori sira hotu ba moris iha ksolok. Husik ita-nia moris nakonu ho esperansa atubele transmite mós ba ema seluk bele hetan esperansa. Tanba ne’e, konvida mós ema hotu katak; “Confia iha Na’i! Forte no aten-barani ba no konfia iha Na’i!” (Sal. 27,14).

Konkluzaun

Tempu to’o ona atu ita foinsa’e fó liman ba malu atu luta hasoru hahalok negativu sira-ne’ebé halo ita lakon ona espíritu fraternidade. Hnanesan eroi (Ernesto F. Dudu) dehan “atu ukun rasik-an ita presiza “unidu iha família no sai ba ema seluk  atu kontra  inimigu sira”. Ita-nia Nasaun maioria katólika, wainhira ita moris tuir doutrina hirak-ne’ebé igreja estabelese ona, ita-nia moris nakonu iha armónia nia laran. Basá ita la mesak, maibé ita hola parte ona nu’udar família iha Kristu. Maromak iha planu ne’ebé boot ba ita-nia moris, wainhira ita husik ita nia-an atu Na’i nia Espíritu horik ho ita. Mai ita idak-idak hamoris fali espíritu patriotizmu no nasionalizmu ne’ebé sai hanesan arma ida-ne’ebé forte atu utiliza ba forma pozitiva no responsável. Ne’e importante ita idak-idak presiza reflete kle’an sobre ita-nia eroi no eroína sira-nia terus durante tinan barak nia laran to’o ohin loron ita hetan liberdade. Iha-ne’e atu dehan, imi (eroi/eroína) nia esforsu, sakrifísiu no luta mak ohin ami ukun-an katak imi-nia luta mak ami-nia esperansa. Istória ser a memória ne’ebé mak ami jerasaun foun sei lahaluha iha moris. (Nicolau Lobatu)  dehan; “A última bala é a minha vitória” katak luta to ikus kilat musan kona ha’u, ida-ne’e mak ha’u-nia vitória.

Ikus liu, hanesan jovem ida ho fuan ne’ebé profundu hakarak hato’o, Parabéns ba ita-nia rai doben Timor-Leste ne’ebé selebra loron Restaurasaun Independensia ba da-23. Ha’u-nia agradesimentu ne’ebé kle’an mós ba eroi no eroína tomak ne’ebé fakar ona sira-nia raan ba Timor nia liberdade no independénsia. Espera katak ita hotu sei fó liman ba malu atu ita-nia relasaun nu’udar timoroan bele metin no kria ambiente ne’ebé hakmatek iha rai doben ida-ne’e. Viva  Asu’ain FALINTIL no Viva Timor-Leste! (*)

iklan
iklan

Leave a Reply

iklan
error: Content is protected !!