DILI, 07 novembru 2022 (TATOLI)— Provedoria Direitu Umanu no Justisa (PDHJ,sigla Portugés), deteta kompañia implementadór Cesta Bázika balun komete irregularidade tanba fahe ka distribui produtu ne’ebé la saudavél liuliu dodok no presu la to’o $50 ba uma-kain sira iha territóriu nasionál.
Adjuntu PDHJ ba asuntu Boa Governasaun, José Telo Soares Cristóvão, liuhosi konferénsia imprensa ne’ebé hala’o iha edifísiu Caicoli, hateten, hosi relatóriu ba monitorizasaun PDHJ identifika irregularidade mosu iha implementasaun programa cesta bázika daruak.
Notísia relevante:CAC deskobre irregularidade balun durante distribuisaun Cesta Bázika iha Laclubar
“Problema ne’ebé PDHJ identifika mak reklamante sesta básika tinan kotuk nian, balun kontinua la simu sasán, tanba lista naran kontinua laiha. Lista benefisiáriu ne’ebé saláriu mais hosi $500, la konsege deteta ho di’ak ne’ebé iha posiblidade boot kontinua simu sesta bazika”, hatete Adjuntu José Telo Soares Cristóvão, ba jornalista sira, segunda ne’e.

Tuir iha relatóriu PDHJ deteta katak, valór produtu Sesta Bázika ne’ebé fahe ba benefisiáriu iha suku balun la to’o presu $50 no produtu balun ho kondisaun la saudavél tanba kondisaun aat, dodok, fuhuk ona hodi hamosu lamentasaun hosi benefisiáriu sira hanesan akontese iha suku Ritabou Maliana Munisípiu Bobonaro, Suku Betanu Same Munisípiu Manufahi no Suku Maubisse-Vila, munisípiu Ainaro.
“Deskonfia kompañia kahur foos hosi rai li’ur ho foos lokál hodi fahe ba komunidade sira iha Aldeia Baya Leste, Suku Comoro-Dom Aleixo, Munisipiu Dili. Kompañia la tau presu iha kada sasan ne’ebé benefisiáriu sira simu hodi fasilita komunidade halo kontajen”, nia relata.
Ho situasaun sira ne’e, nia dehan iha monitorizasaun no fiskalizasaun PDHJ iha tereñu nota katak komunidade ka uma-kain sira prefere simu osan, duké simu sasán ne’ebé presu la to’o no la saudavél.
“Rezerva produtu lokál la sufisiente hodi prejudika distribuisaun la tuir kalendáriu. Komunidade iha Suku Maubisse-rejeita simu produtu sesta bazika tanba kualidade la d’iak, presu la too $50”, nia relata.
PDHJ mós nota distribuisaun Cesta Bázika iha Suku Lahomea-Maliana, ne’e kompañia Nahliva Unipessoál Lda förnese produtu la to’o $50 no distribuisaun sesta bazika ba komunidade ladun iha progresu signifikante ka ho persentajen ki’ik liu.
Iha implementasaun programa Cesta Bazika ne’e, PDHJ identifika violasaun Boa Governasaun ne’ebé identifikadu iha distribuisaun Cesta Bázika faze daruak mak mal administrasaun ho sub kategoria sistema kontrolu la efetivu katak produtu ne’ebé distribui liuliu foos ne’ebé mistura ho foos importadu, valór produtu iha sakola laran la to’o $50, produtu sira balun aat no dodok.

PDHJ mós deteta má Administrasaun ho sub kategoria difikuldade atu hetan asesu ba servisu públiku, katak autoridade públiku la fasilita lista benefisiáriu sira iha sede suku hodi hafasil benefisiáriu sira asesu ba programa ne’e.
Nune’e mós deteta má administrasaun sub- kategoria laiha transparánsia katak parte Sekretária Estadu Kooperativa (SECOOP) ho Ministériu Turizmu, Komersiu no Indústria (MTKI) laiha kontrolu másimu ba pakotemamentu ka sasan Cesta Bázika hodi hamosu kuantidade sasan iha sakola laran la atinje to’o $50. No sub kategória laiha transparánsia katak Ministériu la taka presu sasan, nuneé difikulta komunidade atu halo konta ba presu sira.
Enkuantu, Nia hatutan violasaun direitu umanu ne’ebé akontese iha distribuisaun Cesta Bázika mak hanesan violasaun ba direitu konsumidóre.
“MTKI no SECOOP la fóti asaun ruma hodi garante direitu konsumidór atu hetan bens no servisu ho kualidade di’ak, la fóti asaun ruma hodi garante konsumidór sira hetan infórmasaun loloos, la fóti asaun ruma hodi garante protesaun ba konsumidór sira nia saúde no la foti asaun ruma hodi garante direitu ba konsumidór sira atu hetan reparasaun ba estragu ka sasan ne’ebé aat, dodok ka fuhuk,” relata Adjuntu Telo.
Tanba ne’e, PDHJ rekomenda ba kompañia atu distribui sesta bazika tenke kumpre ba kontratu ne’ebé iha no garante akompanamentu ekipa tékniku MTCI-SECOOP ba implementasaun iha tereñu ho sériu hodi simu no solusiona problema iha terreñu la’ós futu lia entre kompañia ho funsionariu MTCI hodi hamenus produtu iha kontratu.
Trava pagamentu ba empreza viola kontratu
PDHJ mós rekomenda ba MTKI atu trava pagamentu ba kompañia ne’ebé fórnese produtu la tuir kontratu (redus item produt balun), bazeia ba relatóriu instituisaun kontrolu ka ekipa tékniku MTCI-SECOOP iha terreñu. Liuliu ba Kompañia Nahliva Unipesoal Lda ne’ebé halo distribui iha Suku Lahomea, postu Maliana Munisípiu Bobonaru,

PDHJ mós husu ba MTKI atu konsidera lista benefisiáriu Aldeia 10 suku Maubise, postu Administrativu Maubisse ne’ebé mak la simu tipu produtu ida (ikan fresku) husi produtu hotu iha distribuisaun Cesta Bázika iha tinan 2021 hosi kompañia Perjapa Unipessoal, Lda.
“Husu atu fó atensaun ba ekipa tékniku MTCI-SECOOP hodi hapara imediata kompañia ne’ebé fornese produtu la tuir kontratu ka hamenus valór produtu iha sakola laran,” nia sujere.
Adjuntu PDHJ ne’e mós rekomenda ba ekipa tékniku MTKI no SECOOP hodi koopera fornese infórmasaun nesesáriu ba ekipa kontrolu KAK, PDHJ no AIFAESA hodi promove transparénsia.
“Husu ekipa tékniku MTCI-SECOOP ne’ebé servisu iha terreñu atu lori ho dasin hodi solusiona duvida ka prekuopasaun sidadaun ba produtu sira iha sakola laran,” nia afirma.
Ministériu implementadór tenke fó orientasaun ba ekipa tékniku Cesta Bázika nian hodi tau matan didi’ak ba prosesu aprovizionamentu, nune’e, profil ka identidade kompañia ne’ebé sai vensedór tenke garante iha kapasidade finanseira, ida ne’ebé merese duni atu fahe sasán Cesta Básica nian.
“Husu ba Ministériu responsavel atu aselera distribuisaun sesta bázika ba komunidade liuliu kompañia implementador sira ne’ebé responsibiliza ba distribuisaun”, nia sujere.
Notísia relevante:PDHJ deskobre mosu irregularidade iha distribuisaun Cesta Bázika faze daruak
Jornalita: Natalino Costa
Editór : Florencio Miranda Ximenes