DILI, (TATOLI) – Timor nia furak hosi illa Jako to’o enklave Oekusi, Same-Manufahi to’o illa Ataúro ho ai-horis mesak oioin, fatuk kuak eh kaverna ho nia dimensaun keta-ketak, mota ki’ik eh boot, manufuik no balada oioin nomós komunidade ho karakter diferente hosi fatin ida ba fatin seluk, haktuir aventureira Graziela Eka Antonieta dos Santos.
“Ha’u gosta la’o hale’u Timor tanba dalabarak ita hasai liafuan katak ha’u hadomi ha’u-nia rain Timor maibé la la’o no sente hotu natureza Timor nian”, katak ba Tatoli iha Bekusi, ohin. “Hadomi Timor labele ho liafuan de’it, maibé la’o rasik hodi sente oinsá Timor nia furak”.
Graziela ho naran estimada husi família, kolega no belun sira, Eka ne’e haktuir Timor nia natureza furak tebes, nakonu ho biodiversidade oi-oin.
Fetoran ne’ebé moris iha munisípiu Lautem, 4 novembru 1994 ne’e haktuir envolve-án ho Asosiasaun Nasionál, Juventude Hadomi Natureza (JHN) hahú husi Palásiu Governu, la’o ain hale’u Timor hodi kuñese natureza nia furak.
Esperiénsia, bainhira hahú la’o hetan difikuldade oi-oin maske nune’e kontente no orgullu tanba husi difikuldade ne’ebé mak iha sai inspirasaun ida katak luta kontinua, la’o nafatin ba oin hodi halo istória. Maske feto, iha entre kolega JHN mane sira.
“Bainhira ami la’o hale’u Timor, pertama (dahuluk) ha’u sente hanesan babain, hahú husi Palásiu Governu ba deskansa iha igreja Metinaru nian. To’o iha ne’ebá sente hanesan kolen ona, sente ain sira ne’e hanesan ema baku maibé ha’u la iha hanoin ida katak ha’u atu fila. Ha’u kontinua nafatin”, dehan oan feto Pedro dos Santos (matebian) ho Joana dos Santos ne’ebé hala’o kna’ar hanesan Dona da Casa ne’e.
Feto-naan husi maun-alian na’in ualu; tolu fila hela na’in lima ne’e hatutan bainhira la’o, tama to’o iha Ilimanu parte Manatuto nian hanoin barak, ain laran sira kanek no bubu hotu, hakarak atu fila, maibé fuan no laran deside katak labele fila, ba oin nafatin.
Dalabarak ema dehan mane de’it mak bele nune’e hakarak justifika-án nu’udar feto katak feto mós bele.
“Ha’u-nia laran moras, hanesan ne’e, se fila, feto la iha direitu ona. Ha’u hakarak hateten ba kolega feto sira katak feto mós bele!”, afirma Eka ne’ebé prinsípiu moris katak ita labele hein husu de’it, ita rasik mós tenke hanoin kona-ba saida de’it. Ida ne’e mak importante. Dalabarak iha ema barak hein husu de’it, maibé sira la prátika lansung (direta). Se hakarak sente, di’ak liu tuun no koko rasik.
Eka ho fitun eh zodiaku Skorpiaun ne’e konta buat ne’ebé motiva nia mak bainhira la’o hahú hasoru difikuldade. Kronolojia, Bainhira husi Dili ba Com-Lospalos, to’o iha Laga-Baukau, sente atu fila tanba iha kolega feto ida atu fila, sente triste tan feto nia mesak de’it ona, feto maluk seluk atu hamaluk nia la iha ona.
Maske nune’e nia promete nafatin ba án ho korajen katak tenke kontinua la’o, hakarak hatudu ba feto maluk sira katak feto mós bele duni. Entaun ho buat sira ne’e nia la’o, la’o no la’o, sente difikuldade ida ne’ebé mak boot tebes.
“Ha’u-nia kotuk laran ne’e sente moras tebes. Bainhira la’o to’o iha ne’ebá ami deskansa, ami atu la’o tama ba Lospalos kota (vila), iha ne’ebá kolega sira, tuur hamutuk ona hodi foti desizaun katak atu haruka ha’u fila. Bainhira ami deskansa iha ne’ebá han nuu”, haktuir.
Nia konta tan bainhira to’o iha fatin destinasaun, aventureiru JHN sira deside atu haruka nia fila, nia triste tanba dehan seidauk hale’u Timor-Leste mak fila sedu, entaun istória hale’u Timor mós sei la iha nia moris tomak.
“Ha’u sente katak ha’u la’o durante semana ida nia laran, ha’u lakohi fila iha dalan klaran. Entaun bainhira hotu tiha, ha’u hakarak koko atu la’o. Moras, hanesan buat ida karik dezafia ha’u hakarak kontinua la’o”, dehan fetoran isin-mutin, aas natoon, oin kmook no fuuk karakoladu ne’e.
Nia reforsa: “Maske moras ha’u la’o nafatin, bainhira udan, ha’u la’o udan laran. La’o ne’e mós ita hasoru komunidade ho karakter oi-oin. Balun di’ak, balun aat. Maibé, ne’e hanesan esperiénsia hotu hodi ita hasoru moris ne’e”.
Husi Lospalos ba fali Uatulari ho kondisaun ne’ebé la saudável la’o nafatin to’o rekupera hikas. Tama ai-laran, hakuur mota, sa’e foho lolon, tesik rai tetuk ho korajen la’o ho ransel iha kotuk, la espera to’o iha Uatulari hetan apresiasaun husi komunidade sira katak alin feto bele duni.
“Ha’u rona liafuan parabéns husi komunidade sira, ha’u sente hanesan ha’u simu buat boot ida tau iha ha’u-nia leten, kna’ar boot iha ha’u-nia leten. Ha’u orgullu. Ho nune’e ha’u semangat (espíritu) mai nafatin para atu la’o”, haktuir tan.
Nia konta nafatin husi ne’e nu’udar feto entre nia kolega mane sira la’o no la’o nafatin; la’o hasoru difikuldade oi-oin, hamlaha mós sente, la’o hasoru komunidade balun kasar mós hasoru.
Ne’e hanesan buat ida para ita hatene. Tan de’it atu haree Timor nia furak, depois ita la’o hakbesik ba komunidade; balun fó fatin hodi deskansa, balun la fó fatin hela. Bainhira ita la’o hale’u Timor ne’e hasoru buat oi-oin de’it.
Hasoru maluk barak, balun ita la koñese, balun ita konta tutan no hatene dehan família. Ita hasoru buat oi-oin, hamlaha, loron manas hamrook no seluk tan.
“Ita usahakan (tenta) ita dezenvolve ita-nia rain ba oin, ita koopera la’o hodi hale’u Timor hodi hatene, Timor ne’e furak para mate. Ita-nia natureza furak la halimar”, sujere.
Família Apoia
Eka dehan hetan apoiu morál husi família sai aventureira ho mensajen mak labele haluha atu eskola no estuda nafatin.
Bainhira la’o, atu hale’u Timor-Leste tan kuriozu haree beleza natural Timor ninian eskola nia husik hela tiha, deside kontinua fali bainhira la’o ona hale’u Timor.
La signifika katak atu para ona, tempu ne’ebá ezame hotu ona maibé bainhira la’o to’o iha Suai, kolega barak telefone dehan katak nia tenke fila ona tanba ezame rekursu.
Rua-rua hanesan hotu; nia hili liu ida la’o ne’e tanba to’o ona iha dalan klaran imposível atu fila. “Bainhira ha’u fila dalan klaran, ha’u-nia istória mós to’o iha dalan klaran de’it. Ho ida ne’e ha’u foti desizaun katak tinan oin mak ha’u bele tuir fali. Ha’u la ta’uk kredit, tempu sei iha ha’u bele kontinua”.
Husu ba joven, liu-liu ba feto sira, labele dehan de’it katak ita hadomi ita-nia rain maibé la kuñese di’ak ita-nia rain. Tanba ne’e bainhira dehan hadomi ita-nia rain tenke hatudu liuhusi asaun ruma maske simples katak ita hadomi duni.
Graziela oras ne’e hanesan estudante departamentu Inglés, Fakuldade Edukasaun, Arte no Umanidade (FEAU), Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), semester neen (2014 to’o agora).
Sekundáriu iha Eskola Sekundária Katólika, Sagrada Coração de Jesus Bekora (2010-2013) no ensinu pré-sekundária, Fatumeta-Dili, (2007-2010) no ensinu báziku Amigo de Jesus (1999-2007).
Jornalista: Rafy Belo
Editora: Rita Almeida
