DILI, 29 jullu 2021 (TATOLI)-Prosesu konstrusaun ba uma-lisan Bidau Manumata, Dili, la konsege realiza ho di’ak tanba mosu dezentendimentu entre jerasaun Bidau Manumata rasik.
Liuhosi konferénsia imprensa ne’ebé hala’o iha Sede Suku Bidau Santana, kuarta (27/07), portavós jerasaun Bidau Manumata, Filipe Rodrigues Pereira, hateten konstrusaun uma-lisan refere hamosu dezentendimentu tanba komunidade Bidau Manumata konsidera Abílio Lima (Jerasaun Uma Lisan Bidau Manumata) halo konstrusaun uma-lisan Manumata ba interese privadu.
Iha tinan 2019 jerasaun Bidau Manumata halibur malu iha desizaun, hatuur fatuk dahuluk ba uma-lisan refere, maibé bainhira hatuur tiha fatuk-inan ne’e hamosu dezentendimentu tanba Abílio Lima, koko tau ai-riin haat no hatuur ai-toos ba uma-lisan refere iha tempu kalan no laiha koñesimentu no prezensa hosi família jerasaun Bidau Manumata sira seluk.
Haree ba Abílio Lima hamutuk ho parte balu kontinua halo konstrusaun mesak mak iha loron 17 marsu 2020, jerasaun Bidau manumata hamutuk na’in-258 halo karta abaixu asinadu hodi haruka ba Prezidente Munisípiu Dili no hato’o mós kópia ida ba instituisaun kompetente sira, maibé Abílio Lima ho família ignora karta refere kontinua halo nafatin konstrusaun ba uma-lisan Bidau Manumata.
“Iha 22 marsu 2020, komunidade Bidau sa’e ba sunu dahuluk baraka no materiál konstrusaun balu ne’ebé Abílio Lima halibur iha foho Bidau Manumata no iha loron ne’e kedas Polísia no Lideransa komunitária Bidau Santa-Ana fasilita rezolve konflitu ne’e liuhosi deklarasaun ne’ebé parte sira asina inklui Abílio Lima,” Filipe Rodrigues Pereira haktuir.
Nia dehan, deklarasaun ne’ebé sira asina mak bainhira seidauk iha solusaun mak provizoriamente konstrusaun uma-lisan Manumata ne’ebé Abílio Lima ho nia parte halo mesak hapara, maibé Abílio Lima kontinua halo nafatin.
Tanba laiha dalan atu rezolve tuir família nian, maka komunidade ka jerasaun Bidau Manumata iha 17 jullu 2021, sa’e ba foho leten hodi sobu no sunu ai-riin, ai-laras ne’ebé Abílio Lima ho nia parte konstrui uma-lisan mesak.
Sira husu ba autoridade lokál tenke buka solusaun ba problema konstrusaun uma-lisan Bidaun Manumata, tanba daudaun ne’e komunidade refere konsidera parte balu halo konstrusaun uma-lisan refere sai fali interese privadu.
Laiha interese privadu
Hatán ba kestaun sira-ne’e, parte sira Abílio Lima nian liuhosi sira-nia portavós Emanuel da Silva, afirma katak, sira-nia parte halo konstrusaun ba uma-lisan Manumata la’ós ba interese privadu, maibé tanba bazeia ba reuniaun ne’ebé hala’o iha loron 04 agostu 2019 hodi entrega ba Abílio Lima mak organiza.
Emanuel da Silva esplika, iha loron 25 outubru 2019 Sekretáriu Estadu Arte no Kultura, Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade, marka prezensa iha foho Bidau Manumata hodi hatuur fatuk inan dahuluk nu’udár símbolu hahú konstrusaun uma-lisan refere.
“Ami deklara ba públiku katak grupu balu ne’ebé dehan Abílio Lima halo konstrusaun uma-lisan Manumata ba interese privadu ne’e laloos tanba uma-lisan refere konstrui ba umane no feto-sá hosi uma-lisan Bidau Manumata hamutuk 130,” Emanuel da Silva tenik.
Biban ne’e, Abílio Lima subliña mós katak, fatin uma-lisan Manumata la’ós ba parte ida de’it, maibé ida-ne’e direitu koletivu, no iha fatin ne’ebé de’it atu harii uma-lisan presiza ema ida ne’ebé hanesan katuas tau ai-hun hodi hakuak ema hotu-hotu hodi harii uma-lisan to’o ramata.
“Ami maun-alin ne’ebé halibur halo konstrusaun ba uma-lisan Manumata ami fuan boot nafatin tanba laiha kualkér sidadaun ida atu hasai liafuan katak labele kontinua halo konstrusaun uma-lisan Manumata,” Abílio Lima hateten.
Iha 2013-2019 hotu-hotu konkorda katak jerasaun Manumata mak harii hela uma-lisan Bidau Manumata, maibé ikus grupu balu hosi jerasaun Manumata rasik mak balu konkorda no balu la konkorda, maibé ba oin parte hosi Abílio Lima kontinua nafatin halo konstrusaun ba uma-lisan refere.
Nia dehan, ba grupu balu ne’ebé foin lalais grupu ba sunu ai-riin no ai-raras uma-lisan Manumata, ne’e kategoria krime organizadu tanba ne’e uma-lulik konstrusaun la’o nafatin maibé grupu ne’ebé sunu nafatin tuir prosesu krime nian tuir dalan legál.
Iha sorin seluk Administradór Postu Administrativu Cristo Rei, Munisípiu Dili, Gaspar da Silva ba Agência Tatoli liuhosi telefónika hateten, nia parte hetan ona karta kona-ba dezentendimentu entre jerasaun Bidau Manumata ne’ebé halo hela konstrusaun ba uma-lisan Bidau Manumata atu rezolve sira-nia problema, maibé daudaun nia parte seidauk fó data fiksu tanba sei okupadu ho servisu seluk.
“Ha’u simu ona karta hosi Xefe Suku Bidau Santa-Ana, kona-ba dezentendimentu konstrusaun uma-lisan Manumata, maibé grupu ne’ebé sunu uma-lisan Bidau Manumata ne’e krime ne’ebé prosesu tuir lei, maibé nu’udar sidadaun atu kontribui dame mak ita sei halo mediasaun ba sira maibé agora ha’u sei okupadu ho programa vasina nian ne’ebé hein de’it iha tempu mak bolu sira rezolve,” nia hateten.
Jornalista : Arminda Fonseca
Editór : Francisco Simões