OÉ-CUSSE, 31 agostu 2021 (TATOLI)—Iha otas be sei nurak, ho idade 16, otas sei labarik, ha’u (Fredolino José Landos da Crus Beun Sila “LAFU”) hanesan manu liras-naruk ne’ebé gosta semo hosi fatin ida, tadu fali iha fatin seluk ka mosu-lakon.
Iha okupasaun Indonézia nia tempu, ha’u hanesan labarik la’o-rai ida-ne’ebé gosta la’o badiu hodi buka moris iha Kupang, Bali no Surabaya.
Notísia Relevante: Majór “NIKI” sente onradu dada-sa’e Bandeira FALINTIL iha Uaimori
Iha 26 agostu 1999, ha’u foin fila hosi Kupang, Nusa Tengara Timur (NTT) mai fali iha Oé-Cusse. Durante kampaña ba referendu iha Oé-Cusse, ha’u la partisipa tanba ha’u mós la involve iha grupu klandestina, arte rituál ruma no la partisipa iha luta ba ukun rasik-aan ne’e. Ha’u hanesan joven ida-ne’ebé la’o-rai hosi rai-ba rai no hanesan oan-ki’ak la’o lemorai hodi buka sorte iha Bali, Surabaya no Kupang.
Ha’u bele to’o iha rai-badin sira-ne’e, tanba ha’u hetan no la’o hamutuk ho Luis Armando Sequira da Cruz Pina, Titu P. Bere, João Ndun, Raimudus Efi, Mundus Seran, ne’ebé iha biban ne’ebá, sira eskola no hala’o estudu iha Kupang. Maun sira-ne’e bolu ha’u atu ami bele fila hikas mai iha Oé-Cusse tanba Timor Lorosa’e atu hili nia destinuu rasik.
“Lafu, iha tempu badak Timor Lorosa’e atu ukun-aan ona. Ita tenke fila ba Oé-Cusse,” sira dehan mai ha’u. Entaun, ami deside fila hikas mai Oé-Cusse iha 26 agostu 1999.
27 agostu 1999
Iha 27 agostu 1999, ha’u mós akompaña no partisipa iha kampaña ikus CNRT nian ne’ebé realiza iha iha Kampu Futebol Oébau-Oé-Cusse. Hafoin kampaña ramata, ami hotu-hotu konsentra iha Sede CNRT nian iha bairru Santa Crus. Biban ne’ebá, iha 28 agostu madrugada, membru milisia Sakunár komesa provoka hodi sunu uma no hamosu violasaun oioin hasoru joven sira no rezulta joven ida mate. Entaun, populasaun barak mak halai salva-aan ba ai-laran.
Iha 29 agostu, kalan ne’e kedas ami halai sa’e ba Kutete hamutuk ho Amo Richard Daschbach hodi salva-aan. Durante iha Kutete, ha’u toba kalan tolu de’it, depois ha’u muda mai hela fali iha rai ida naran Lakukala, pois mak muda ba Meok-Ana, aldeia Oesono, Suku Costa, sub-rejiaun Pante Makasar, hela hamutuk ho maun alin sira-ne’ebé barak iha fatin Meok-Ana.
Durante ha’u hela iha Oésono Meok-Ana, ha’u sai mós hanesan estafeta tanba ha’u sei labarik la’o ba-mai hela de’it, sai ba Kefa-Atambua tama mai fali Oé-Cusse. Milísia sira haree ha’u labarik be, sira la liga no la interes ba ha’u. Milisia sira mai nauk sasán, sunu uma iha Oé-Cusse, ha’u haree hela no ha’u mós hetan na’an karau balun hosi sira, hodi ha’u fahe fali ba populasaun sira-ne’ebé subar iha Meok-Ana.
Iha fatin ne’ebé ha’u subar bá, mosu preokupasaun barak hosi populasaun liu-liu maluk sira-ne’ebé subár iha foho Meok-Ana, Paineno, Kutete tanba hahán komesa menus ona. Entaun sira husu ajuda ba ha’u, tanba ha’u tama-sai di’ak hela. Nune’e, sira fó osan ha’u ba hola sira-nia sasán iha fronteira Wini no Kefa Timor Tengah Utara (TTU) lori tama mai. Agora meiu atu transpota sasán barak tama mai ne’e oinsa?
Iha mumentu ne’ebá, iha tiu motorista (kondutór) karreta ambulánsia ida, tanba nia ba-mai hela de’it entau ha’u liga nia no nia tula ha’u. Ami hola sasán tula iha karreta ambulansia ne’e, milísia sira haree dehan ne’e kareta ambulansia, ne’ebé sira la preokupa. Entaun, ami aproveita tula hahán mai hatun iha Tiu Sico Monteiro (Matebian) nia uma, nune’e fahe ba ita-nia maluk sira-ne’ebé subár iha Meok-Ana. Dala barak liu, ha’u la’o ain de’it hodi ba sosa sasán no lori fali mai iha subar fatin ne’e.
Iha parte seluk, ami rona katak iha grupu balun haruka ona ema na’in-haat (4) lori karta ba Dili atu entrega ba FALINTIL maibé ha’u la hatene ema sira-ne’e. Ami mós agradese tanba iha ona maun alin balun iha ona planu atu salva povu no rai doben Oé-Cusse, maibé sira la konsege to’o iha Dili tanba ida dalan klaran sira hetan ameása hosi membru milísia sira.
Iha Dili, International Force for East Timor (INTERFET) tun ona maibé iha Oé-Cusse seidauk, ami rona de’it iha rádiu maibé Oé-Cusse bainhira mak INTERFET tama. Entaun, ami nia grupu ida hosi foho Meok-Ana, kria fali planu seluk ida. Ema sira iha grupu ne’e no sira-ne’ebé mak enkontru iha ne’ebá mak hanesan Luis Armando Sequira da Cruz Pina, Carlito do Carmo (matebian), Favião de Oliveira, Ambrosio Paixão Bano (matebian), Firminio Lelan, Januario Nesi, sira enkontru hodi trasa planu atu haruka ema-ida lori karta ba INTERFET sira iha Dili.
Ha’u mós lahatene ida. Ha’u rona katak Luis Armando Sequira da Cruz Pina, dehan ita haruka to’ok labarik ida ba Dili tanba ha’u haree kuandu ita haruka ema boot mak ba, konserteja milisia sira sei koñese no hatene nafatin ikus mai sira sei kaer no oho.
Entaun iha kalan boot ahi mate, maun sira hosi foho leten tun mai bolu ha’u atu ba hatán. Ha’u mós hanoin barak. Keta atu oho ha’u ona karik, tanba loron-kalan ha’u tama-sai liuhosi fronteira no hasoru malu beibeik ho milísia sira hosi Besi Merah Putih (BMP). Ne’ebé, ha’u sa’e ba foho hasoru matebian Sebas, Tiu Ambrosio Bano no sira husu ha’u dehan; ‘Lafu, ó bele ajuda halo buat ruma inportante ba ita rai doben Oé-Cusse. Bele ka lae?”
Ha’u hatán “prontu!” maibé ajuda ne’e atu halo saida. Nune’e, Luis Armando Pina dehan, ami planu hela atu haruka ema ida ba hasoru malae INTERFET no ami deside alin Lafu mak atu ba sai hanesan mensajeiru ida. Ne’ebé alin Lafu, ó bele lori karta ida ba malae INTERFET sira iha Dili para sira bele hatene situasaun iha Oé-Cusse ne’e. Ha’u dehan, “Prontu, ha’u bele bá.” Agora halo ona stratejia, mekanizmu no senáriu ruma hodi ha’u bele ba Dili
Tanba ne’e, iha loron 30 setembru 1999, sira hamutuk hodi halibur hamutuk osan. Iha kalan, dia 02 outubru 1999, sira halibur ona osan Rp1.5000 ($11,00) fó ba ha’u. Osan Rp 60.000 rai iha bolsu no Rp 50.000 tau-subar iha sinelus-ida-nia laran. Januario Nesi ho Agustinho da Costa Lelan mak halo senáriu ne’e. Karta ne’e, ema na’in-rua mak hakerek. Ida mak Carlito do Carmo (matebian) hakerek ho lian Maláiu (Indonesia) no Inglés. Favião de Oliveira mak hakerek karta ho lingua portugés. Karta tolu mak ha’u lori hosi Oé-Cusse ba Dili.
Autór na’in-ualu
Ha’u (Fredolino José Landos da Crus Beun Sila ‘LAFU’) sei lembra, iha ema na’in-ualu (8) mak asina iha karta ne’ebé ha’u atu lori no fó ba INTERFET ne’e. Sira diskute kona-bá sé-sé mak sei toma responsabilidade, se bainhira akontese buat ruma ba ha’u (Lafu). Nune’e, Grupu Meok-Ana deklara sira mak sei responsabiliza. Sira na’in-ualu (8) ne’ebé sai autór halo planu no hakerek karta ne’e mak responsabilza hodi asina karta ne’e mak;
Ambrosio Paixão Bano (matebian), Luis Armando Sequeira da Cruz Pina, Carlito do Carmo (matebian), Zacarias Mauno, Ana Paula Sequeira, Milena Maria Paixão Bano (matebian), Luiza da Costa Lelan, no Marta da Conceicao
Sinelus ne’ebé, ha’u uza ba Dili, sinelus ne’e Januario Nesi nian, Nia oferese mai ha’u uza ba Dili. Janurio Nesi entrega sinelus ne’e ba Agostinho da Costa Lelan mak koa sinelus ne’e, hafoin hodi tau-subar osan Rp 60.000 ho karta tolu ne’e, falun-subar iha sinelus laran.
Ha’u rona, maun Januario Nesi hatetetn antes haruka ita-nia manu-ain “Lafu” aranka ba Dili, ita tenke hamutuk harohan ba Nai Maromak no husu matebian sira atu fó matak malirin hodi bele akompaña “Lafu” nia viajen ne’e, bele la’o to’o iha fatin ne’ebé ita hakarak.
“Antes Lafu aranka ba Dili, ami-nia grupu ne’ebé dirije hosi Carlito do Carmo nia Ama, Marta da Conceiço, halo orasaun no maun Firminio Lelan, Zacarias Mauno, Joaquim Mota, Hendrike Taimenas, sira mak halo rituál kultura Oé-Cusse nian hodi oho fahi ida, atu fanu matebian rai-na’in sira bele akompaña Lafu nia viajen hosi Oé-Cusse ba Dili. Ha’u fó ha’’u-nia sinelus ne’e ba ‘Lafu’ hodi uza. Agora ha’u entrega no fó ba Agustinho da Costa Lelan hodi ko’a sinelus ne’e, nune’e ita tau-subar subar karta tolu ne’e iha laran hamutk ho osan balun.”
Nune’e mós, Agustinho da Costa Lelan, nu’udár autór koa sinelús atu rai-subar osan no karta sira-ne’e haktuir, mumentu ne’ebá ne’e mak laharuka mensajeiru ‘Lafu’ la-konsege ba Dili, populasaun Oé-Cusse sei kontinua hetan intimidasaun no emeasa hosi membru milisia Sakunar sira.
Antes ne’e, ami haruka ona ekipa ida ba uluk Dili maibé lakonsege to’o Díli, tanba iha dalan membru milísia sira koñese no ikus mai, ami nia grupu deside fali mak haruka mensajeiru labarik ‘Lafu’ ba fali Dili mak iha duni rezultadu no lori forsa INTERFET sira mai iha Oé-Cusse.
“Ha’u mak ko’a sinelús ne’e, depois ha’u tau goma (lem) CASTOL halo metin. Antes ‘Lafu’ sai hosi Oé-Cusse, ha’u hameno ba nia katak uza sinelus ne’e labele sama ka tama bee laran. Bainhira hetan membru milísia sira iha dalan karik labele hateten sai ba sira. Maibé ó uza ó-nia fisca ne’e tiru halimar, hateke sa’e ba ai-leten, depois hakat neineik. Importante sinelus ne’e labele lakon,” Agustinho da Costa Lelan hameno ba Lafu.
Hafoin koa tiha sinelús ne’e, ami tau osan hamutuk Rp 60.000 iha sinelús laran, tanba Rp 50.000 ami fó nia tau iha kalsa bolus hodi bele uza iha dalan. Tauk karik, to’o iha dalan klaran hetan atakasaun ruma ema na’ok tiha, nia bele uza fali osan ne’ebé subar iha sinelus laran ne’e, uza ba hola hahan no bee tuir dalan atu han no hemu.
03 outubru 1999: Ha’u lori karta ba Dili
Iha 03 outubru 1999 madrugada, ha’u hahú halo viajen ba Dili. Ha’u la’o ain hosi foho Meok-Ana, fatin abrigu Oé-Cusse ba to’o fronteira Wini. To’o iha fronteira Wini, ha’u atu hakat liu fronteira ne’e ladi’ak. Entaun, ha’u tesik fali mai iha Meo-Bola Sakato.
Iha ne’ebá, ha’u hasoru katuas na’in-rua, iha ne’ebá sira leba hela ai-maran, akompaña sira-nia karau atu lori ba Wini. Entau, ha’u hasai ha’u-nia faru, ha’u la’o-subar hamutuk ho katuas na’in-rua ne’e hodi leba mós ai-maran, ami akompaña karau sira, la’o tesik ba Wini.
Bainhira ami to’o iha Wini, refujiadu barak hela iha ne’ebá. Ha’u konsege hasoru maluk Oé-Cusse-oan ida, ami na’in-rua ko’alia uitoan kona-bá ha’u-nia objetivu ne’e, nune’e nia bele tulun ha’u. Kolega ne’e lori ha’u ba iha fatin ida naran Baektolas.
Entaun, ami na’in-rua la’o ain hosi Wini ami ba Baektolas, atu sunu lilin hamutuk ho refujiádu barak. Ami sunu lilin iha rate Don João da Cruz nia rate leten ne’e, rate ne’e derrepente nakfera. Ha’u-nia laran hateten, ah, ida-ne’e hatudu sinál di’ak.
Hafoin ami sunu tiha lilin, hosi Baektolas, ami ba Manamas sa’e ba Besikam. To’o ne’ebá, ha’’u hein karreta atu ba Dili liuhosi Atambua, Iha tuku 11h00 kalan boot, ha’u sa’e karreta hosi Besikam ba to’o Atambua-Vila iha tuku 03h00 dadeersan madrugada.
Tanba, haree ba-mai rai fuik no mamuk, tanba kolen, ha’u toba iha meza boot ida-nia leten ne’ebé harii iha terminál Atambua. Ha’u toba, koko atu toba dukuur maibé ha’u-nia hanoin mak sinelus ne’e de’it, atu sinelus ne’e labele lakon.
Nune’e, ha’u toba neineik, ha’u haree membru milísia LAKSAUR sira hosi Suai-Covalima nian patrulla hodi la’o ba-mai iha terminál laran ho kondisaun lanu hela. Dalaruma, tanba sira-nia osan laiha ona, sira hahú husu osan ba ema sira hodi fó osan ba sira.
Membru milísia sira balun hahú ameasa ha’u. Sira husu osan ba ha’u no ha’u lolo ha’u-nia liman ba kalsa bolsu hodi hasai osan Rp 50.000 ne’ebé ha’u rai hela iha bolsu ne’e, ha’u hasai Rp 30.000 ba sira no sira sosa tua ami hemu hamutuk. Ami hemu tua hamutuk no toka viola hodi kanta. Derrepente membru milísia sira-ne’e husu no litik ha’u la para rai:
“Hei, kamu buat apa di sini?”
“Saya tidur kaka.”
“Kamu dari mana?”
“Beta dari Kefa kaka.”
”Lho… Kamu tinggal di mana?”
”Beta tinggal di Peboko.”
”Kamu kenal pak Pit Pereira toh?”
“Dia sodara saya kaka.”
Nune’e tiha, sira mós lanu ona la’o sira-ninian, lahatene, sira atu ba neebé. Ha’u komesa ta’uk ona. Entaun, ha’u mós book-aan hahú buka karreta atu sa’e, ho objetivu ha’u atu ba Atapupu. To’o iha hospitál Atapupu nia oin mak ha’u tun. Ha’u to’o iha Atapupu, rai sei nakukun hela. Iha dadeersan nakukun ne’e, ha’u isin moris, ha’u la’o ain hosi Atapupu ba Mota-Ain.
Kontinua….PARTE II
Jornalista : Abílio Elo Nini
Editór : Cancio Ximenes
