DILI, (TATOLI) – Autoridade Munisipál Dili tinan ne’e bá oin iha ona planu atu entrega ba setór privadu tolu maka halo jestaun lixu iha kapitál, maibé tenke ho sitema halo jestaun ida ne’ebé mai ho ekipamentu padraun internasionál nian.
José Filipe Smith, Sekretáriu Autoridade Munisipál Dili, hatete Munisípiu Dili halo ona planu ba jestaun lixu nian hodi kontrata ema rekolla lixu, maibé ho sistema manuál (ema ho kamioneta ra’ut lixu) ne’e lakonsege rezolve fo’er iha sidade tanba Dili konsentrasaun ba buat hotu.
“Tanba ne’e ita iha ona planu para depois iha 2019 ba 2020, ba tinan lima bá oin to’o 10 ne’e no ba futuru atu entrega ba setór privadu maka halo jestaun, mas sistema ne’e labele manuál hanesan agora daudaun”, afirma José iha Matadouru, ohin.
Tanba dauduan ne’e sei ho manuál katak karreta sira ne’ebé foti lixu ne’e ho ema maka bá suru depois maka bá fakar no lakonsege responde, tanba lixu sa’e maka’as maski halo tiha ona programa lubuk ida atu sensibiliza rezidente sira iha Dili nia mentalidade no kosiénsia atu ajuda, maibé planu sira ne’ebé halo laresponde hotu tanba iha kreximentu populasaun prodús mós problema (lixu) sira ne’e.
Nune’e iha 2019 bá oin hanoin atu investe fali ho sistema ne’ebé pelu menus di’ak uitoan, dalaruma karreta sira ra’ut fo’er ne’e lauza ona forma ema nia forsa atu ra’ut, maibé tau kontentór depois populasaun bá fakar lixu iha laran bá foti direta tanba uza kamioneta ne’ebé ho sistema idráuliku.
Tanba agora ne’e ho manuál maka kamioneta ne’ebé ra’ut fo’er ne’e loron ida kamioneta ida ra’ut karada tolu de’it no labele liu ida ne’e konforme kapasidade orsamentu, nune’e labele kobre iha fatin komunidade sira-nia hotu, tanba ne’e hanoin presiza atu aumenta orsamentu para aumenta karreta, mas lakonsege hetan resposta.
Nune’e resposta atu hadi’a jestaun lixu mak iha 2019 bá oin ne’e atu investe pur volta milliaun 20 para fó ba setór privadu tolu maka halo jestaun ba lixu iha Dili laran.
“Ita komesa hanoin depois kuandu prepara asuntu tékniku hotu ita loke ona anúnsiu. Kompañia sira atu kompete ne’e la’ós kompañia lokál, kompañia sira ne’ebé ho nia kondisaun diferente, iha kapasidade halo jestaun, nia tenke iha perfíl ida bem feito, perfíl ne’e ita bele hatete kompañia iha esperiénsia profunda sobre jestaun lixu”.
Tanba ne’e Munisípiu Dili iha ona hanoin atu loke konkursu públiku iha abríl nia laran atubele responde problema sira lixu nia.
“Mezmu nia kompañia nasionál mas padraun internasionál tanba nia mai ho ekipamentu ne’ebé apropriadu duni tanba nia tenke investe iha kamiaun boot-boot, fatin lixu ne’ebé apropriadu la’ós fatin lixu hanesan masa ki’ikoan-ki’ikoan sira ne’e”, katak.
Enkuantu preokupasaun maka Munisípiu Dili bele halo planu estratéjiku, mas oinsá ho kontribuisaun abitante nian. Ezemplu, bele instala fo’er fatin iha fatin hotu ne’ebé identifikadu tanba iha planu ne’e entre distánsia métru 100 sempre tau lixu fatin ida, mas konsiénsia rezidente nian atu tau lixu iha fatin ne’e iha ka la’e?
“Se la’e ita tau tiha fatin lixu iha ne’ebá sira bá so’e iha fatin seluk, sira baruk la’o tanba dalaruma sira hela dook tiha fatin lixu ne’e, entaun sira so’e iha mota-laran, ida ne’e maka ita preokupa”.
Entretantu Munispiu Dili dauduan ne’e kontrata ona kompañia ida hodi ra’ut fo’er iha Dili laran durante fulan tolu (janeiru-marsu 2019) hodi haree nia prestasaun serbisu no Munisípiu Dili iha osan rihun 800 resin hodi kontrata empreza ra’ut fo’er nian ba tinan ida nian.
Sekretáriu Estadu Ambiente (SEA), Demétrio do Amaral de Carvalho, hatete tuir dadus foun hatudu katak iha Dili de’it kada loron prodús lixu tonelada 250, maibé porsentu 45 maka rekolla ka foti.
Enkuantu porsentu 50 resin so’e ba mota, tasi no balun sunu de’it no métodu sira sunu ne’e polui ambiente no so’e ba tasi aat liután no sira ne’e hotu estraga ambiente.
Iha parte seluk Sekretáriu Autoridade Munisipál Dili haktuir atu halo jestaun lixu di’ak liu bá oin maka identifika ona estrada pur volta kilómetru 170 iha Dili laran ne’e no iha kada loron lixu 250 tonelada maka prodús no só bele foti de’it 45% tanba lixu so’e iha oras 24 nia laran. “Entaun kapasidade atu ra’ut mós susar”.
Autoridade Dili Husu Atu Kumpri Regra So’e Fo’er
Atu halo jestaun lixu iha sidade Dili Autoridade Munisipál Dili iha planu serbisu atubele rezolve lixu maka antes ne’e hasai tiha ona sirkulár ida atu so’e fo’er tuir oras maka husi tuku haat ho balu to’o hitu dadeer no ida ne’e hanesan planu ida atu sensibiliza populasaun atubele so’e fo’er tuir oras no husi tuku ualu ba leten labele so’e lixu, maibé daudaun ne’e seidauk kumpri.
Aleinde ne’e planu seluk mak iha 2014 hamosu programa ida kompetisaun suku saudavel nune’e xefe suku sira organiza nia populasaun halo limpeza iha suku depois ida ne’ebé hetan valór di’ak fó prémiu ruma ba sira hanesan motivasaun estratéjia ida.
“Planu seluk maka ita kontinua halo sensibilizasaun iha enkontru formál sira, liuhusi mídia para abitante iha konsiénsia”, José katak.
Tanba ne’e husu atu kumpri esforsu ne’ebé munisípiu halo maka oras so’e fo’er nian husi tuku haat ho balun to’o hitu hodi nune’e fó biban ba munisípiu atu ra’ut. Enkuantu abitante kontinua so’e durante oras 24 nia laran maka munisípiu mós laiha biban atu ra’ur hotu lixu sira ne’e.
Jornalista: Maria Auxiliadora
Editora: Rita Almeida
