MANUFAHI, 14 Abríl 2025 (TATOLI)—Prezidente Autoridade Munisípiu Manufahi, Luis Marçal da Costa Tavares, hateten Manufahi preparadu no prontu simu polítika Governu implementa desentralizasaun administrativa no podér lokál.
Notísia Relevante: Kaleidoskópiu: preparasaun ba implementasaun podér lokál no desentralizasaun administrativa
“Manufahi prontu no preparadu atu simu polítika desentralizasaun no podér lokál, maibé kondisaun minímu lubuk ida ami presiza prepara,” Luis hateten ba Agência TATOLI iha Betano, foin lalais.
Nia dehan, rekezitu lubuk ida-ne’ebé presiza prepara mak hanesan infraestrutura bázika, rekursu umanu, retornu Munisípiu nian no seluk tan.
“Buat sira-ne’e hotu agora ita iha hela preparasaun. Ba infraestrutura bázika, ita-nia orsamentu menus maibé ita sempre hetan apoiu husi nasionál. Maibé, kona-ba rekursu umanu, ita presiza tan formasaun iha área oion ba funsionariu sira, ita tenke promove sira hodi responde bainhira desentralizasaun mai,” Luis dehan.
Nia hatutan, Manufahi iha prinsipiu ne’ebé metin hodi kria estabilidade entre populassun hotu no ida-ne’e mak sai hanesan baze fundamentál ba Manufahi.
Rekorda fali katak, Projetu Rezolusaun Governu, ne’ebé aprezenta hosi Ministru Administrasaun Estatál, Tomás do Rosário Cabral, ba ezekusaun Estratéjia Desentralizasaun Administrativa no Instalasaun órgaun reprezentativu podér lokál 2025-2028 nian, hetan ona aprovasaun husi Konsellu Ministru.
Medida ida-ne’e ho objetivu atu reafirma Governu nia determinasaun hodi konsolida estratéjia desentralizasaun administrativa no kontinua prosesu instalasaun órgaun reprezentativu Podér Lokál nian.
Rezolusaun Governu ida-ne’e estabelese planu anuál sira, hosi 2025 to’o 2028, ne’ebé inklui instalasaun servisu Balkaun Úniku iha territóriu nasionál tomak, reforsu institusionál autoridade munisípiu sira nian, regulamentu lei sira ne’ebé relasiona ho podér lokál no atualizasaun baze-dadus resenseamentu eleitorál nian.
Iha etapa sira tuirmai, sei promove kriasaun kondisaun sira hodi hala’o eleisaun munisipál, kapasitasaun ba prezidente munisipál eleitu sira no avaliasaun ba progresu desentralizasaun nian.
Koordenasaun ba ezekusaun estratéjia sei sai hanesan responsabilidade Ministériu Administrasaun Estatál nian, ne’ebé tenke aprezenta relatóriu semestrál kona-ba progresu ne’ebé alkansa ona no dezafiu sira-ne’ebé hasoru, hodi garante kontinuidade no efikásia prosesu nian.
Rezolusaun ida-ne’e revoga Rezolusaun Governu anteriór númeru 45/2020, loron 09 fulan-Dezembru, no tama iha vigór iha loron ida hafoin nia publikasaun.
Kona-ba podér lokál no desentralizasaun administrativa
Konstituisaun RDTL artigu 5 deskreve:
- Determina Estadu respeita organizasaun territoriál, prinsípiu desentralizasaun iha administrasaun públika no instalasaun órgaun reprezentativu podér lokál, ne’ebé sei benefísia aprovasaun kalendarizasaun asaun nian;
- Lei-oan mak hatuur no hametin karakterístika eskalaun oioin rai-laran nian, no mós kompeténsia administrativu órgaun sira-ne’e nian;
Nune’e mós Konstituisaun RDTL Artigu 72 (kona-ba Podér lokál) ne’ebé haktuir;
- Sei harii kbiit lokál ho ema ne’ebé koletivu iha rai-laran ne’ebé iha órgaun reprezentativu, ho knaar atu organiza partisipasaun sidadaun ida-idak nian kona-ba solusaun problema rasik iha sira-nia komunidade no atu promove dezenvolvimentu lokál, no la afeta partisipasaun Estadu nian;
- Organizasaun, kompeténsia, funsionamentu no kompozisaun órgaun kbiit lokál nian sei define tuir lei.
Antes ne’e, Parlamentu Nasionál (PN) aprova ona pakote lei númeru 23/ 2021, loron 10 fulan-novembru, Lei Podér Lokál no Desentralizasaun Administrativa, husi Lei númeru 22/ 2021, loron 4 fulan-novembru, Lei Eleitorál Munisipál, no Lei númeru 16/ 2023, loron 31 fulan-maiu, Lei Finansa Munisipál.
Lei podér lokál no desentralizasaun administrativa konstrui ho pesoál koletiva iha territóriu nasionál ba órgaun reprezentantivu sira-ne’ebé define organizasaun kompeténsia ba funsionamentu no kompozisaun ne’ebé define iha lei.
Lei podér lokál ne’e atu hakbesik servisu públiku sira husi Estadu ba iha kraik ka atribui kompeténsia tomak ba munisípiu tomak hodi halo planu no programa no halo nia orsamentu rasik.
Aleinde ne’e, lei desentralizasaun atu Governu sentrál halo transferénsia kompeténsia ne’ebé durante ne’e seidauk fó ba munisipál.
Atu implementa lei podér lokál no desentralizasaun administrativa presiza kondisaun hanesan hadi’a edifísiu no prepara rekursu adekuadu.
Enkuantu, iha OJE 2025 ne’ebé aloka ba munisípiu hotu iha territóriu nasionál ne’e, kada munisípiu hetan millaun $7 ba leten hodi utiliza ba atividade hotu iha munisípiu sira no prepara ba prosesu implementasaun podér lokál no desentralizasaun administrativa.
Aprovasaun lei sira
Molok ne’e, Governu liuhusi MAE halo ona revizaun ba rezolusaun Governu númeru 11/2019, 13 marsu kona-ba ezekusaun estratejia desentralizasaun administrativa no instalasaun órgaun reprezentativu podér lokál.
Governu aprova rezolusaun Governu númeru 11/2019, 13 marsu ne’e bazeia ba Konstituisaun RDTL artigu 5 númeru 1, ne’ebé determina Estadu respeita organizasaun territoriál, prinsípiu desentralizasaun iha administrasaun públika no instalasaun órgaun reprezentativu podér lokál, ne’ebé sei benefisia aprovasaun kalendarizasaun asaun nian.
Konsellu Ministru aprova ona projetu sira-ne’ebé aprezenta husi Ministru Administrasaun Estatál, Tomás do Rosário Cabral, hanesan:
Dekretu-Lei ne’ebé regula funsionamentu balkaun uniku no portál munisipál, hodi reforsa desentralizasaun administrativa no modernizasaun servisu públiku sira iha Timor-Leste.
Balkaun Úniku sei implementa iha munisípiu hotu-hotu no iha illa Ataúru, ho atendimentu prezensiál, móvel no telefóniku, nune’e bele simplifika prosedimentu administrativu, hadi’a efisiénsia no promove prosimidade entre administrasaun públika no sidadaun.
Servisu móvel sei disponibiliza iha área remota sira liuhusi estrutura itinerante/móvel sira ne’ebé adapta ona.
Diploma ne’e mós konsolida no habelar funsionalidade portál munisipál hanesan plataforma sentrál ba asesu informasaun no atendimentu públiku eletróniku sira, promove transparénsia no partisipasaun sívika.
Entre inovasaun sira-ne’e, obrigasaun hodi publika informasaun kona-ba jestaun munisipál, disponibilizasaun servisu administrativu online no reforsu ferramenta kontrolu sosiál nian.
Medida sira-ne’e ho objetivu hasa’e kualidade servisu públiku, hamenus kustu operasionál no promove governasaun lokál ne’ebé efisiente no partisipativu liu, tuir prinsípiu konstitusionál no estratéjia desentralizasaun Governu nian.
Projetu rezolusaun Governu, ne’ebé ezekuta estratéjia desentralizasaun administrativa no instalasaun órgaun reprezentativu podér lokál 2025-2028 nian, hetan ona aprovasaun iha Konsellu Ministru.
Medida ida-ne’e ho objetivu reafirma Governu nia determinasaun hodi konsolida estratéjia desentralizasaun administrativa no kontinua prosesu instalasaun órgaun reprezentativu podér lokál nian.
Rezolusaun Governu ida-ne’e estabelese planu anuál sira, hosi 2025 to’o 2028, ne’ebé inklui instalasaun servisu balkaun úniku iha territóriu nasionál, reforsu institusionál autoridade munisípiu sira nian, regulamentu lei sira ne’ebé relasiona ho podér lokál no atualizasaun baze-dadus resenseamentu eleitorál nian.
Iha etapa sira tuir mai, sei promove kriasaun kondisaun sira hodi hala’o eleisaun munisipál, kapasitasaun ba prezidente munisipál eleitu sira no avaliasaun ba progresu desentralizasaun nian.
Koordenasaun ba ezekusaun estratejia sei sai hanesan responsabilidade ministériu administrasaun Estatál nian, ne’ebé tenke aprezenta relatóriu semestrál kona-ba progresu ne’ebé alkansa ona no dezafiu sira ne’ebé hasoru, hodi garante kontinuidade no efikásia prosesu nian.
Rezolusaun ida-ne’e revoga rezolusaun Governu anteriór nú 45/2020, 09 dezembru, no tama iha vigór iha loron ida hafoin nia publikasaun.
Jornalista : Hortencio Sanchez
Editór : Cancio Ximenes