OÉ-CUSSE, 28 novembru 2024 (TATOLI)—Prezidente Repúblika (PR), José Ramos Horta, konsidera Líder Nasionál Kay Rala Xanana Gusmão nu’udar líder vizionáriu ne’ebé loke dalan ba rekonsiliasaun nasionál, hodi husu timoroan sira haluha pasadu.
“Ita fahe malu iha situasaun defísil duni no sorte rai ida-ne’e iha líder ida hanesan Kay Rala Xanana Gusmão, oras ne’e Primeiru-Ministru, dala ida tan no momentu ne’eba komandante supremu rezisténsia, nia mak loke dalan ba rekonsiliasaun nasionál. Ho nia matenek, nia inspira timoroan tomak atu husik ba kotuk buat ne’ebé iha kotuk, pasadu ba pasadu,” PR Horta hato’o iha diskursu iha seriónia komemorasaun loron proklamasaun independénsia unilaterál ba da-49 (28 novembru de 1975 -28 novembru 2024), iha kampu Palaban, RAEOA, kinta ne’e.
Tanba ne’e, nia dehan, iha komemorasaun loron proklamasaun independénsia unilateral ba da-49 ne’e, atu timoroan sira halo omenajen ba erói sira hotu-hotu fó sira-nia vida rai ida-ne’e hetan ninia soberania rasik.
Konflitu iha rai ne’e hahú iha agostu 1975 tanba razaun oioin no razaun ida rasikalizasaun ideolojia ne’ebé partidu sira fahe malu, hafoin mosu funu sívil ne’ebé rezulta ema [timoroan] lubun ida mate.
“Ohin, ita moris iha rai ida livre no independente no ita agradese mós ba timoroan sira-ne’ebé luta no mate ba rai ida-ne’e, no líder nasionál sira,” nia dehan.
Horta dehan, iha momentu ne’eba iha tinan 1997-1998 ne’e Prezidente Indonézia, B. J. Habibie, hanesan estadista boot ida-ne’ebé ho nia vizaun hahú ninia prosesu atu rezolve problema Timor-Leste nian.
Maibé, tuir nia, timoroan atu hetan susesu moris nasaun livre ida husi Tentara Nasionál Indonézia (TNI) sira mós kontribui, tanba sira fó dalan ba B. J. Habibie hodi halo reformasaun iha Indonézia no kontinua ho rezolsaun problema TL nian.
Ne’eduni, timoroan tenke rekoñese papél importante tebes TNI ne’ebé admite prosesu 1999 la’o ba oin, maske ho difikuldade ne’ebé inspira reformasaun Indonézia, Prezidente Habibie moris nafatin iha timoroan sira-nia memória tanba nia iha tempu ne’eba halo negosiasaun ho sekretáriu jerál ONU akordu 5 maiu 1999 depois konsulta populár.
PR Horta dehan, timoroan sira-ne’ebé sei moris tau matan ba vítima sira, vítima sira Timor-Leste hanesan mós vítima iha Indonézia, lideransa vizionária Xanana ni’an hanesan loke dalan ba ita-nia maun-alin sira iha Indonézia, sira ne’ebé uluk luta ba autonomia, sira hili desizaun ida atu hela ho Indonézia.
Maibé, nia dehan, timoroan simu malu hamutuk kompatriota barak mak hetan obriga atu hela iha Atambua, Kupang, Java, Sumatra ho ne’ebé-ne’ebé tanba situasaun mak obriga sira mós hola parte iha Timor-Leste nia istória komún, maske dalaruma ema haluha tiha sira no sira sai nafatin bele haluha tiha, maibé sira sai nafatin iha sira-nia espíritu, identidade, sentimentu nu’udar timoroan.
Ne’eduni, lalika halo julgamentu pasadu no lalika hanoin beib’ik ba pasadu maibé hakarak ko’alia kona-ba pasadu 1975 ou ko’alia kona-ba masakre Aileu ka Same no krize sira seluk iha timoroan sira-nia leet.
“Ne’eduni mak maun boit Xanana ne’ebé dada ita husi 1971 ba oin, liuliu ba períodu defísil, nia hateten laiha justisa iha vingansa nia laran. Nia sobrevivente baze apoiu, nia sai hanesan sasin ho sekuénsia ne’ebé mai husi radikalizmu ideolojiku ita-nian,” nia hateten.
Ne’eduni, hakuak fraterna ida-ne’e tenke kontinua ho fuan promove dame no estabilidade iha rai ne’e tanba Timor-Leste nia fronteira uluk haketak timoroan, maibé oras ne’e simboliza lasu unidade kontaktu no rekonsiliasaun hanesan ai-riin boot ida ba dezemvolvimentu nia progresu bainhira Timor-Leste prepara aan atu tama ba ASEAN.
Notísia Relevante: Rekonsiliasaun loloos husi “ema ho ema” ne’ebé mai husi fuan
Jornalista : Nelson de Sousa
Editór : Cancio Ximenes
